Ο Σόλωνας. Το πολίτευμά του Περί τα 25 χρόνια μετά το Δράκοντα η αθηναϊκή κοινωνία συνταράχθηκε από μια εσωτερική κρίση με αφορμή τα αγροτικά χρέη. Την ίδια εποχή οι Αθηναίοι δοκιμάζονταν από την απώλεια της Σαλαμίνας και τους ατυχείς αγώνες τους κατά των Μεγαρέων για να την ανακτήσουν.
Περί τα 25 χρόνια μετά το Δράκοντα η αθηναϊκή κοινωνία συνταράχθηκε από μια εσωτερική κρίση με αφορμή τα αγροτικά χρέη. Την ίδια εποχή οι Αθηναίοι δοκιμάζονταν από την απώλεια της Σαλαμίνας και τους ατυχείς αγώνες τους κατά των Μεγαρέων για να την ανακτήσουν.
Η κρίση από το πρόβλημα των χρεών οφειλόταν:
α) στην επιδείνωση των όρων δανεισμού: περιορισμός των δικαιωμάτων των οφειλετών για τη χρήση και τη διάθεση του κτήματος και ταυτόχρονα υποχρέωσή τους να δίνουν στο δανειστή ένα μέρος της παραγωγής, αλλά και υποχρέωση όλων των μελών της οικογένειας να του προσφέρουν υπηρεσίες σαν να είναι δουλοπάροικοι· πώληση των οφειλετών ως δούλων ακόμα και έξω από την Αττική·
β) στην αύξηση του αριθμού των οφειλετών, οι οποίοι, αδυνατώντας να εξοφλήσουν τα χρέη τους, υφίσταντο όλες τις συνέπειες·
γ) στην έκδοση παράνομων δικαστικών αποφάσεων που επιβάρυνε ακόμα περισσότερο τη θέση των οφειλετών.
Η κατάσταση για την πόλη ήταν εκρηκτική και έπρεπε οπωσδήποτε να βρεθεί μια λύση προτού έρθει η εξέγερση. Ο μόνος που θα μπορούσε εκείνη τη στιγμή να προβεί σε μια σωτήρια μεταρρύθμιση ήταν ο ευπατρίδης Σόλωνας.
Ο Σόλωνας γεννήθηκε το 639 π.Χ. Ανήκε στα περίφημα γένη των Κοδριδών και Νηλειδών. Ο πατέρας του Εξηκεστίδης ανάλωσε την περιουσία του σε φιλανθρωπίες. Έτσι ο Σόλωνας αναγκάστηκε από νέος να στραφεί προς το εμπόριο και ως έμπορος επισκέφθηκε πολλά μέρη της Ελλάδας και της Ασίας, πλουτίζοντας έτσι τις γνώσεις και τις εμπειρίες του.
Αυτές τις αξιοποίησε όχι μόνο στο μέγα νομοθετικό-μεταρρυθμιστικό του έργο, αλλά και στην ποιητική του παραγωγή, η οποία αποπνέει γαλήνη, ημερότητα και φιλανθρωπία.
Αυτών απόσταγμα είναι και το περίφημο γνωμικό του: «Γηράσκω δ’ αεί πολλά διδασκόμενος».
Ο Σόλωνας, εκτός από καλός νομοθέτης και έξοχος ποιητής, υπήρξε και καλός πολεμιστής. Με τα ποιήματά του δε εξέφρασε το σπαραγμό της πόλης για την απώλεια της Σαλαμίνας κι επέκρινε ευγενείς και αρχηγούς του δήμου, και ταυτόχρονα εξυμνούσε την ευνομία και τη μετριοπάθεια. Με όλα αυτά απέσπασε την εύνοια του δήμου.
Η πρώτη δημόσια εμφάνισή του στα πολιτικά πράγματα της πόλης έγινε σε ηλικία 40 ετών, το 598 π.Χ. Ήταν τότε που η Αθήνα πολεμούσε με τα Μέγαρα για την επανάκτηση της Σαλαμίνας. Εμφανίστηκε ξαφνικά στην αγορά κι αφού ανέβηκε σε πέτρα απήγγειλε στίχους από το ποίημά τουΣαλαμίς.
Λίγα χρόνια αργότερα, το 594/3 π.Χ., εκλέχθηκε άρχοντας με εξαιρετικές εξουσίες, «διαλλαχτής» και «νομοθέτης». Αυτές τις έκτακτες εξουσίες φαίνεται ότι τις διατήρησε και μετά τη λήξη της θητείας του, διότι τα μεταρρυθμιστικά κείμενά του δημοσιεύτηκαν κατά το 592/1 π.Χ.
Τα πρώτα νομοθετικά μέτρα που ανακοίνωσε είχαν επανορθωτικό χαρακτήρα και ήταν τα εξής:
α) ακύρωσε τις οφειλές σε ιδιώτες και στο δημόσιο («σεισάχθεια»). Το μέτρο ήταν ριζοσπαστικό διότι:
1) έθιγε «κεκτημένα» δικαιώματα και
2) με αυτό ήταν δυνατό να παρακαμφθεί και η πιο τολμηρή αξίωση για αναδασμό της γης·
β) κατάργησε το δανεισμό «επί σώμασι», δηλαδή το δικαίωμα του δανειστή να πουλήσει τον οφειλέτη του ως δούλο·
γ) απελευθέρωσε όσους είχαν καταστεί δούλοι σε Αθηναίους ή –σε μερικές περιπτώσεις– είχαν πουληθεί σε ξένους. Πώς εφαρμόστηκε αυτό το μέτρο; Δε γνωρίζουμε·
δ) αμνήστευσε κάποια αδικήματα που συνεπάγονταν απώλεια πολιτικών δικαιωμάτων.
Με μια δεύτερη σειρά μέτρων ανασύνταξε το πολίτευμα. Αυτά ήταν:
1) έβαλε στο «πολιτικό παιχνίδι» και τους θήτες (όσους δηλ. είχαν περιουσία κάτω από 200 μεδίμνους) ·
2) ενίσχυσε τις αρμοδιότητες της Εκκλησίας του δήμου (π.χ. της ανέθεσε την εκλογή των αρχόντων) και όρισε την υποχρεωτική σύγκλησή της κατά τακτά χρονικά διαστήματα·
3) ίδρυσε μια δεύτερη βουλή από 400 μέλη (100 από κάθε φυλή) με γνωμοδοτικές αρμοδιότητες·
4) ίδρυσε λαϊκά δικαστήρια·
5) επέτρεψε στους πολίτες να προσφεύγουν σ’ αυτά αν δεν ήθελαν να δικαστούν από τον αρμόδιο άρχοντα·
6) καθιέρωσε το δικαίωμα κάθε πολίτη να κινεί δίκη εναντίον οποιουδήποτε –ακόμη και των αρχόντων– που αδικούσε ή έβλαπτε οποιονδήποτε.
Αποκλείστηκαν από το πολιτειακό σύστημα οι λεγόμενοι «οργεώνες» (είδος ιερέων) και τα μέλη «θιάσων». Οι θήτες δεν απέκτησαν δικαίωμα εκλογής σε κανένα αξίωμα.
Η πρώτη δημόσια εμφάνισή του στα πολιτικά πράγματα της πόλης έγινε σε ηλικία 40 ετών, το 598 π.Χ. Ήταν τότε που η Αθήνα πολεμούσε με τα Μέγαρα για την επανάκτηση της Σαλαμίνας. Εμφανίστηκε ξαφνικά στην αγορά κι αφού ανέβηκε σε πέτρα απήγγειλε στίχους από το ποίημά τουΣαλαμίς.
Λίγα χρόνια αργότερα, το 594/3 π.Χ., εκλέχθηκε άρχοντας με εξαιρετικές εξουσίες, «διαλλαχτής» και «νομοθέτης». Αυτές τις έκτακτες εξουσίες φαίνεται ότι τις διατήρησε και μετά τη λήξη της θητείας του, διότι τα μεταρρυθμιστικά κείμενά του δημοσιεύτηκαν κατά το 592/1 π.Χ.
Τα πρώτα νομοθετικά μέτρα που ανακοίνωσε είχαν επανορθωτικό χαρακτήρα και ήταν τα εξής:
α) ακύρωσε τις οφειλές σε ιδιώτες και στο δημόσιο («σεισάχθεια»). Το μέτρο ήταν ριζοσπαστικό διότι:
1) έθιγε «κεκτημένα» δικαιώματα και
2) με αυτό ήταν δυνατό να παρακαμφθεί και η πιο τολμηρή αξίωση για αναδασμό της γης·
β) κατάργησε το δανεισμό «επί σώμασι», δηλαδή το δικαίωμα του δανειστή να πουλήσει τον οφειλέτη του ως δούλο·
γ) απελευθέρωσε όσους είχαν καταστεί δούλοι σε Αθηναίους ή –σε μερικές περιπτώσεις– είχαν πουληθεί σε ξένους. Πώς εφαρμόστηκε αυτό το μέτρο; Δε γνωρίζουμε·
δ) αμνήστευσε κάποια αδικήματα που συνεπάγονταν απώλεια πολιτικών δικαιωμάτων.
Με μια δεύτερη σειρά μέτρων ανασύνταξε το πολίτευμα. Αυτά ήταν:
1) έβαλε στο «πολιτικό παιχνίδι» και τους θήτες (όσους δηλ. είχαν περιουσία κάτω από 200 μεδίμνους) ·
2) ενίσχυσε τις αρμοδιότητες της Εκκλησίας του δήμου (π.χ. της ανέθεσε την εκλογή των αρχόντων) και όρισε την υποχρεωτική σύγκλησή της κατά τακτά χρονικά διαστήματα·
3) ίδρυσε μια δεύτερη βουλή από 400 μέλη (100 από κάθε φυλή) με γνωμοδοτικές αρμοδιότητες·
4) ίδρυσε λαϊκά δικαστήρια·
5) επέτρεψε στους πολίτες να προσφεύγουν σ’ αυτά αν δεν ήθελαν να δικαστούν από τον αρμόδιο άρχοντα·
6) καθιέρωσε το δικαίωμα κάθε πολίτη να κινεί δίκη εναντίον οποιουδήποτε –ακόμη και των αρχόντων– που αδικούσε ή έβλαπτε οποιονδήποτε.
Αποκλείστηκαν από το πολιτειακό σύστημα οι λεγόμενοι «οργεώνες» (είδος ιερέων) και τα μέλη «θιάσων». Οι θήτες δεν απέκτησαν δικαίωμα εκλογής σε κανένα αξίωμα.
Τα αξιώματα κατανέμονταν κλιμακωτά σε τρία άλλα «τέλη»: τους ζευγίτες, τους ιππείς και τους «πεντακοσιομέδιμνους».
Ως τίμημα για την κατάταξη των πολιτών σε «τέλη» υπολογιζόταν μόνο το εισόδημα της ετήσιας παραγωγής από ιδιόκτητη αγροτική περιουσία. Η θητεία της Εκκλησίας του δήμου ήταν ετήσια, τα μέλη της δε εκλέγονταν απευθείας από τους πολίτες. Τα λαϊκά δικαστήρια αποτελούνταν από ενόρκους που εκλέγονταν με κλήρωση, λέγονταν δε «ηλιαία».
Υπήρξε και τρίτη σειρά μέτρων. Αυτά περιλάμβαναν κοινούς νόμους. Σ’ αυτούς μπορούμε να κατατάξουμε:
α) όσους προστάτευαν τους ανάπηρους πολέμου και τις «επίκληρες», δηλαδή τις θυγατέρες που κληρονομούσαν την πατρική περιουσία, ιδιαίτερα τις ορφανές·
β) τη διάταξη που καθιέρωσε το νομικό πλάσμα της διατήρησης του οίκου των πατέρων: η περιουσία δεν περιερχόταν στον οίκο του συζύγου και ο γιος που την κληρονομούσε θεωρούνταν συνεχιστής του οίκου της μητέρας. Με το θεσμό της υιοθεσίας διασφαλίστηκε η συνέχεια των οίκων που δεν είχαν παιδιά·
γ) όσους ρύθμιζαν τη δίωξη της μοιχείας, του βιασμού, της μαστροπείας και της πορνείας·
δ) όσους τιμωρούσαν τη συκοφαντία, τις κλοπές κτλ.·
ε) τη διάταξη που απάλλασσε της υποχρέωσης διατροφής των γερόντων πατέρων, αν από πατρική αμέλεια δεν έμαθαν κάποια τέχνη για να ζήσουν·
στ) την απαγόρευση της εξαγωγής, εκτός από το λάδι, και την απελευθέρωση εισαγωγής προϊόντων. Αποτρεπόταν έτσι η πτώση των τιμών.
Μια χωριστή ομάδα μέτρων/ρυθμίσεων έχουν σχέση με τα μέτρα και τα σταθμά. Αυξήθηκε η χωρητικότητα των πρώτων και το βάρος των δεύτερων. Τομές επέφερε ο Σόλωνας και στο φορολογικό σύστημα.
Από τις πολιτειακές μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα υπήρξαν δύο μερίδες των Αθηναίων που δυσαρεστήθηκαν: στη μία ανήκαν εκείνοι που τις βρήκαν υπερβολικές, στην άλλη εκείνοι που τις έκριναν ανεπαρκείς. Ο Σόλωνας δεν είχε τη δύναμη να επιβάλει τις μεταρρυθμίσεις του. Το μόνο που μπορούσε ήταν να επιβάλει την ένορκη δέσμευση τήρησης του πολιτειακού του συστήματος επί 10 χρόνια. Πίστευε ότι έτσι θα παγιωνόταν. Επειδή, όμως, δεχόταν διαρκώς ενοχλήσεις από πολίτες, είτε υπό τύπον παραπόνων είτε υπό τύπον αποριών, και πιέσεις για τροποποιήσεις, έκρινε ότι αν έμενε στην Αθήνα θα αναγκαζόταν τελικά να αλλοιώσει το όλο σύστημα, γι’ αυτό ζήτησε την έγκριση των συμπολιτών του να ξενιτευτεί επί ένα διάστημα 10 ετών. Αρχικά πήγε στην Αίγυπτο και στη συνέχεια στην Κύπρο. Ο φερόμενος ως διάλογός του με τον Κροίσο (περί το 553 π.Χ.) δεν είναι έγκυρος.
Δεν άργησαν εντούτοις να φανούν τα σημάδια ανωμαλίας. Δύο φορές εντός ολίγου χρόνου (το 590/89 και 586/85 π.Χ.) δεν εκλέχθηκαν άρχοντες ως συνέπεια της ανάθεσης εκλογής των αρχόντων στην εκκλησία του δήμου. Από εδώ προήλθε ο όρος «αναρχία». Υπήρξαν κι άλλες παρενέργειες· π.χ. ο άρχοντας του 583/82 δεν παρέδωσε την εξουσία κατά τη λήξη της θητείας του. Παρέμεινε επί 14 μήνες επιπλέον. Καθαιρέθηκε βίαια. Τελικά, όμως, οι δυσκολίες ξεπεράστηκαν. Μετά από 13 χρόνια λειτουργίας των νέων θεσμών επικράτησε ομαλότητα και ηρεμία στην κοινωνία. Το 575 π.Χ. η πόλη εξέδωσε το αρχαιότερο νόμισμά της, τους «στατήρες» (δίδραχμα) κατά 5% βαρύτερο από τον αττικό στατήρα.
Περί τα τέλη του α΄ ημίσεος του ΣΤ΄ αι. σχηματίστηκαν στην Αθήνα 3 κόμματα («στάσεις»): οι Παράλιοι υπό το Μεγακλή, οι Πεδιακοί που ακολουθούσαν το Λυκούργο, και οι Διάκριοι υπό τον Πεισίστρατο. Καθένα από αυτά είχε διαφορετικές απόψεις ως προς το πολίτευμα.
Και μόνο το μέτρο της σεισάχθειας αν είχε θεσπίσει ο Σόλωνας θα είχε κερδίσει την αθανασία της Ιστορίας. Ήταν ό,τι αναγκαιότερο και ό,τι τολμηρότερο απαιτούσε η κατάσταση.
Μετά τη 10ετή ξενιτεία του επανήλθε στην Αθήνα περί το 560 π.Χ. και ίσως το επόμενο έτος πέθανε. Η κατάσταση που βρήκε ήταν σχεδόν αποκαρδιωτική. Είδε τις ελπίδες του εν πολλοίς διαψευσμένες.
ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ
Υπήρξε και τρίτη σειρά μέτρων. Αυτά περιλάμβαναν κοινούς νόμους. Σ’ αυτούς μπορούμε να κατατάξουμε:
α) όσους προστάτευαν τους ανάπηρους πολέμου και τις «επίκληρες», δηλαδή τις θυγατέρες που κληρονομούσαν την πατρική περιουσία, ιδιαίτερα τις ορφανές·
β) τη διάταξη που καθιέρωσε το νομικό πλάσμα της διατήρησης του οίκου των πατέρων: η περιουσία δεν περιερχόταν στον οίκο του συζύγου και ο γιος που την κληρονομούσε θεωρούνταν συνεχιστής του οίκου της μητέρας. Με το θεσμό της υιοθεσίας διασφαλίστηκε η συνέχεια των οίκων που δεν είχαν παιδιά·
γ) όσους ρύθμιζαν τη δίωξη της μοιχείας, του βιασμού, της μαστροπείας και της πορνείας·
δ) όσους τιμωρούσαν τη συκοφαντία, τις κλοπές κτλ.·
ε) τη διάταξη που απάλλασσε της υποχρέωσης διατροφής των γερόντων πατέρων, αν από πατρική αμέλεια δεν έμαθαν κάποια τέχνη για να ζήσουν·
στ) την απαγόρευση της εξαγωγής, εκτός από το λάδι, και την απελευθέρωση εισαγωγής προϊόντων. Αποτρεπόταν έτσι η πτώση των τιμών.
Μια χωριστή ομάδα μέτρων/ρυθμίσεων έχουν σχέση με τα μέτρα και τα σταθμά. Αυξήθηκε η χωρητικότητα των πρώτων και το βάρος των δεύτερων. Τομές επέφερε ο Σόλωνας και στο φορολογικό σύστημα.
Από τις πολιτειακές μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα υπήρξαν δύο μερίδες των Αθηναίων που δυσαρεστήθηκαν: στη μία ανήκαν εκείνοι που τις βρήκαν υπερβολικές, στην άλλη εκείνοι που τις έκριναν ανεπαρκείς. Ο Σόλωνας δεν είχε τη δύναμη να επιβάλει τις μεταρρυθμίσεις του. Το μόνο που μπορούσε ήταν να επιβάλει την ένορκη δέσμευση τήρησης του πολιτειακού του συστήματος επί 10 χρόνια. Πίστευε ότι έτσι θα παγιωνόταν. Επειδή, όμως, δεχόταν διαρκώς ενοχλήσεις από πολίτες, είτε υπό τύπον παραπόνων είτε υπό τύπον αποριών, και πιέσεις για τροποποιήσεις, έκρινε ότι αν έμενε στην Αθήνα θα αναγκαζόταν τελικά να αλλοιώσει το όλο σύστημα, γι’ αυτό ζήτησε την έγκριση των συμπολιτών του να ξενιτευτεί επί ένα διάστημα 10 ετών. Αρχικά πήγε στην Αίγυπτο και στη συνέχεια στην Κύπρο. Ο φερόμενος ως διάλογός του με τον Κροίσο (περί το 553 π.Χ.) δεν είναι έγκυρος.
Δεν άργησαν εντούτοις να φανούν τα σημάδια ανωμαλίας. Δύο φορές εντός ολίγου χρόνου (το 590/89 και 586/85 π.Χ.) δεν εκλέχθηκαν άρχοντες ως συνέπεια της ανάθεσης εκλογής των αρχόντων στην εκκλησία του δήμου. Από εδώ προήλθε ο όρος «αναρχία». Υπήρξαν κι άλλες παρενέργειες· π.χ. ο άρχοντας του 583/82 δεν παρέδωσε την εξουσία κατά τη λήξη της θητείας του. Παρέμεινε επί 14 μήνες επιπλέον. Καθαιρέθηκε βίαια. Τελικά, όμως, οι δυσκολίες ξεπεράστηκαν. Μετά από 13 χρόνια λειτουργίας των νέων θεσμών επικράτησε ομαλότητα και ηρεμία στην κοινωνία. Το 575 π.Χ. η πόλη εξέδωσε το αρχαιότερο νόμισμά της, τους «στατήρες» (δίδραχμα) κατά 5% βαρύτερο από τον αττικό στατήρα.
Περί τα τέλη του α΄ ημίσεος του ΣΤ΄ αι. σχηματίστηκαν στην Αθήνα 3 κόμματα («στάσεις»): οι Παράλιοι υπό το Μεγακλή, οι Πεδιακοί που ακολουθούσαν το Λυκούργο, και οι Διάκριοι υπό τον Πεισίστρατο. Καθένα από αυτά είχε διαφορετικές απόψεις ως προς το πολίτευμα.
Και μόνο το μέτρο της σεισάχθειας αν είχε θεσπίσει ο Σόλωνας θα είχε κερδίσει την αθανασία της Ιστορίας. Ήταν ό,τι αναγκαιότερο και ό,τι τολμηρότερο απαιτούσε η κατάσταση.
Μετά τη 10ετή ξενιτεία του επανήλθε στην Αθήνα περί το 560 π.Χ. και ίσως το επόμενο έτος πέθανε. Η κατάσταση που βρήκε ήταν σχεδόν αποκαρδιωτική. Είδε τις ελπίδες του εν πολλοίς διαψευσμένες.
ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ
COMMENTS