Ο Ομηρικός πόλεμος των άστρων
Από τον Αντώνη Κυριαζή
Στην “Ιλιάδα” του Ομήρου, οι μάχες μεταξύ Ελλήνων και Τρώων αντικατοπτρίζουν τις συγκρούσεις των άστρων και των αστερισμών, για την επικράτησή τους στον ουρανό.
ΤΙ ΘΑ ΛΕΓΑΤΕ αν οι ομηρικοί ήρωες, εκτός από πλάσματα του μύθου και της ιστορίας, ήταν τα λαμπρότερα αστέρια του κάθε αστερισμού; Τότε η Ιλιάδα εκτός από έπος, θα ήταν και ένας αστρικός χάρτης, ο οποίος αφηγείται την απέραντη περιπέτεια του σύμπαντος.
Από την υπόθεση αυτή ξεκίνησαν οι συγγραφείς Φλόρενς και Kένεθ Γουντ, για να φτάσουν στο συμπέρασμα ότι η Ιλιάδα, εκτός από τη διήγηση ενός μεγάλου πολέμου που έγινε στο όνομα της ομορφιάς, είναι κι ένας αστρικός οδηγός, ένας ποιητικός κώδικας της αρχαίας γεωγραφίας, καθώς κι ένας αστρονομικός κατάλογος.
Εκ πρώτης όψεως, η ιδέα τους μοιάζει παράδοξη και υπερβολική. Κι όμως, πρόκειται για τα συμπεράσματα μιας έρευνας 40 χρόνων, που έρχεται να αποδείξει ότι η Ιλιάδα είναι μια αλληγορία του Σύμπαντος. Τα πορίσματα των ερευνών τους υπάρχουν στο βιβλίο Homer’s Secret Iliad (Η μυστική Ιλιάδα του Ομήρου).
Οι συγγραφείς του βιβλίου δεν είναι ακαδημαϊκοί ή επαγγελματίες αρχαιολόγοι. Αλλά μήπως ήταν αρχαιολόγος ο Ερρίκος Σλήμαν, ο οποίος, σε πείσμα των ειδικών, άρχισε ανασκαφές στο σημείο όπου πίστευε ότι βρισκόταν η αρχαία Τροία; Ή ο Βρετανός αρχιτέκτονας Μάικλ Βέντρις, ο άνθρωπος που αποκρυπτογράφησε τη Γραμμική B;
Συνεχιστές μιας παράδοσης
Ωστόσο, οι δυο ερευνητές δεν άρχισαν από το πουθενά. Συνέχισαν μια παράδοση την οποία ξεκίνησε η Έντνα Λάιτ, μητέρα της Φλόρενς Γουντ, της μιας εκ των δυο συγγραφέων της Μυστικής Ιλιάδας. Η γυναίκα αυτή ζούσε στο Κάνσας, το οποίο, σημειωτέον, βρίσκεται στον ίδιο γεωγραφικό παράλληλο με το Αιγαίο. Εκεί η Έντνα Λάιτ είδε για πρώτη φορά ένα σημάδι το οποίο παρέπεμπε στον αστρικό χάρτη της Ιλιάδας.
H Έντνα Λάιτ ήταν καθηγήτρια αγγλικής φιλολογίας. Φαίνεται όμως ότι δεν ήταν ο Σαίξπηρ που είχε καταλάβει το πνεύμα της, αλλά το παράδοξο, μαγικό μυστήριο των ομηρικών επών, τα οποία άλλωστε θυμόταν σχεδόν από μνήμης και διηγούνταν στα παιδιά της.
Η Ιλιάδα του Ομήρου εικονογραφημένη (493-508 μ.Χ.). Μάχη μεταξύ Ελλήνων και Τρώων. Άκρη αριστερά: ο Τεύκρος δέχεται συγχαρητήρια για τις επιτυχίες του από τον Αγαμέμνονα. Τη μάχη επιβλέπουν οι θεές Αθηνά, Ήρα και Ίριδα. Αμβροσιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου. Πηγή: Supplied
«Διάβαζα και ξαναδιάβαζα τα δυο αυτά έπη… Κι όμως, κάθε φορά που τελείωνα την ανάγνωση, η αντίδρασή μου ήταν η ίδια: είχα την αίσθηση ότι ακόμη δεν είχα συλλάβει το νόημα…» γράφει η Έντνα στις σημειώσεις της. Ήταν, όπως έλεγε η ίδια, σαν να άκουγε τον ψίθυρο μιας μελωδίας που έσβηνε πίσω από μια μουσική κλιμάκωση, ή σαν να προσπαθούσε να δει τις αναπαραστάσεις ενός τεράστιου αλλά μακρινού πίνακα.
Έπειτα από πολλές παρατηρήσεις, πρόσεξε –σχεδόν κατά τύχη– μια ομοιότητα ανάμεσα στη μορφολογία του Παγασητικού Κόλπου, στο Βόλο, και στον αστερισμό του Πήγασου. Αυτή ήταν ίσως και η άκρη του νήματος για να ξεκινήσει τις υποθέσεις της γύρω από κάποια μεγάλα ερωτήματα τα οποία βασανίζουν ακόμη τους μελετητές της Ιλιάδας.
Η ταύτιση με τους αστερισμούς
Στα ομηρικά έπη υπάρχουν κάποια τμήματα που προβληματίζουν τους ερευνητές. Για παράδειγμα, η ραψωδία B της Ιλιάδας περιλαμβάνει έναν μακρύ κατάλογο των 29 στρατευμάτων των Αχαιών και των 16 στρατιών των Τρώων, που πήραν μέρος στον Τρωικό Πόλεμο: από πού έρχονταν και ποιοι ήταν οι επικεφαλής της κάθε στρατιάς.
Έχουν δοθεί κάθε είδους εξηγήσεις γι’ αυτόν τον ατελεύτητο κατάλογο που μοιάζει με δοκιμασία της μνήμης. H πρόταση της Έντνα Λάιτ ήταν ότι κάθε στρατιά είναι κι ένας αστερισμός, και ο στρατηλάτης της κάθε στρατιάς είναι το λαμπρότερο αστέρι του αστερισμού.
Μάχη μεταξύ Ελλήνων (δεξιά) και Τρώων (αριστερά) που φορούν φρυγικούς σκούφους. Η μάχη διεξάγεται υπό την εποπτεία των θεών (κέντρο). Αμβροσιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου. Πηγή: Supplied
H επιλογή κάθε αστερισμού έγινε λόγω της ομοιότητάς του με τον τόπο από τον οποίο προέρχονταν οι στρατοί. Για παράδειγμα, οι Μυκήνες εκπροσωπούν τον αστερισμό του Λέοντος, η Σπάρτη τον αστερισμό του Σκορπιού και η Τροία τη Μεγάλη Άρκτο.
Η πτώση της Τροίας αναφέρεται στην πτώση της Μεγάλης Άρκτου από τη θέση της σαν δείκτης του βορρά για να περάσει σήμερα ο βορράς στη Μικρή Άρκτο.
Από την άλλη μεριά, ο Αχιλλέας, ο μεγαλύτερος ήρωας της Ιλιάδας, είναι ο Σείριος, το λαμπρότερο άστρο του ουρανού.
O Αγαμέμνων είναι ο αστραφτερός Βασιλίσκος, ή αλλιώς το Άλφα του αστερισμού του Λέοντος.
O Μενέλαος εκπροσωπεί τον Αντάρη, που ονομάζεται και “καρδιά του Σκορπιού”.
O Οδυσσέας είναι ο Αρκτούρος, το Άλφα (δηλαδή ο μεγαλύτερος αστέρας) του Βοώτη.
Κατά τον ίδιο τρόπο, και οι 73 αρχηγοί που κατονομάζονται στον Κατάλογο των Πλοίων τοποθετούνται στον ουράνιο αυτό χάρτη.
Ο Φοίβος-Απόλλων ως ακτινοβόλος Ήλιος. Δεξιά, ο Αχιλλέας, ο μεγαλύτερος ήρωας της Ιλιάδας. Αττικός αμφορέας του 5ου αι. π.Χ. Μουσείο Βατικανού. Photo: Μ. Τιβέριος. Πηγή: Supplied
H Έντνα κατέγραφε όλες τις παρατηρήσεις της και έπειτα τις έκρυψε σε μια κασετίνα από μαόνι. «Όταν εμείς τα παιδιά το πλησιάζαμε, ήταν έτοιμη να μας κόψει τα χέρια…», θυμάται η Φλόρενς Γουντ.
Όταν η Έντνα πέθανε, το 1991, το ζεύγος Γουντ θέλησε πρώτα να ζητήσει την άποψη των ειδικών, παρουσιάζοντας το τεράστιο υλικό σε ιστορικούς και αρχαιολόγους. Οι περισσότεροι όμως δεν δέχτηκαν καν να του ρίξουν μια ματιά. «Ποτέ δεν θα καταλάβω την παντελή απουσία περιέργειας αυτών των ανθρώπων…» λέει η Γουντ. H ιδέα ωστόσο τράβηξε την προσοχή της δρος Χέρτα φον Ντέτσεντ και των συναδέλφων της από το Πανεπιστήμιο της Φραγκφούρτης, οι οποίοι μελετούν το νόημα των ελληνικών μύθων.
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η υπόθεση της Έντνα Λάιτ θα έβρισκε γόνιμη βάση στη λογική της ελληνικής μυθολογίας. Δεν πρέπει να ξεχνάμε πως οι Ολύμπιοι θεοί δεν ήταν τίποτε άλλο από τους γνωστούς πλανήτες του ηλιακού μας συστήματος. Για παράδειγμα, ο Κρόνος, ο Δίας, ο Άρης, η Αφροδίτη και ο Ερμής αντιστοιχούν στα φερώνυμα αστέρια. Η Ήρα είναι η Σελήνη και ο Απόλλωνας ο Ήλιος.
Από την άλλη πλευρά, σε όλα τα έργα της πρώιμης αρχαιότητας συναντάμε κοσμολογικά στοιχεία. Μήπως η ίδια η Θεογονία του Ησίοδου δεν αρχίζει με μια μελέτη του σύμπαντος; Στην αρχή ήταν το Χάος, έπειτα εμφανίστηκε η Γαία και ο Ουρανός. (Γαία αποκαλούσαν οι αρχαίοι Έλληνες όχι τη Γη, όπως υποθέτουν πολλοί, αλλά το κέντρο του σύμπαντος· η Γη ονομαζόταν Εστία).
Οι συγκρούσεις μεταξύ Ελλήνων και Τρώων στη γη αντανακλούσαν αντίστοιχες συγκρούσεις και ανακατατάξεις στον ουρανό. Από την αρχέγονη ύλη ή Χάος, προέκυψε ο κόσμος (Ωραία Ελένη). Από την εικονογραφημένηΙλιάδα του Ομήρου (493-508 μ.Χ.). Αμβροσιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου. Πηγή: Supplied
Με το πρωταρχικό αυτό ζευγάρι, τη Γαία και τον Ουρανό, οι πρόγονοί μας αναφέρονταν σ’ εκείνη τη μακρινή εποχή κατά την οποία η ύλη ήταν ακόμη αδιαμόρφωτη μάζα. Τα στοιχεία της δεν είχαν ξεχωρίσει και δεν είχαν πάρει την ολοκληρωμένη μορφή τους (γη, νερό, αέρας, φωτιά, αιθέρας). Στο σύμπαν επικρατούσε ακινησία. Δεν υπήρχαν ήλιοι και παντού βασίλευε θλιβερή σιωπή. Δεν υπήρχε τίποτε άλλο παρά συγκεχυμένη ύλη.
Το ότι ο Ουρανός εκθρονίστηκε από τον γιο του, τον Κρόνο, είναι μια αλληγορία της στιγμής κατά την οποία η δημιουργός και κοσμογονική δύναμη του σύμπαντος εξασφάλισε τη ζωή και έδωσε στο σύμπαν τάξη και ομορφιά.
Και το ότι ο Κρόνος εκθρονίστηκε από τον Δία, τον βασιλιά των Ολύμπιων θεών, είναι δηλωτικό της περαιτέρω συνέχισης της δημιουργίας που φτάνει έως την εμφάνιση του ανθρώπινου είδους.
Οι ανθρώπινες ψυχές παρακάλεσαν τον δημιουργό να τις αφήσει να εκδηλωθούν. Και αυτός τους το επέτρεψε, δημιουργώντας τον κόσμο.
Αστρικοί συσχετισμοί
Η διαφορετική αυτή ερμηνεία των ομηρικών επών δεν ήταν άγνωστη στην αρχαιότητα. Στο έργο Ομηρικά προβλήματα, μια συλλογή αλληγοριών σε 79 κεφάλαια που φέρεται να έγραψε ο Ηράκλειτος από τον Πόντο, τον δεύτερο αιώνα μ.Χ., στο κεφάλαιο 65 γίνεται ένας παρόμοιος συσχετισμός.
Το βιβλίο της Φλόρενς και του Κένεθ Γουντ, βασισμένο στις σημειώσεις που η μητέρα της Φλόρενς, Έντνα, είχε καταχωνιάσει σε εκείνο το κουτί από μαόνι, αποτελεί μια προέκταση των Ομηρικών προβλημάτων. Ας θυμηθούμε ότι στην ιεραρχία της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας, έπειτα από τους θεούς και τους Τιτάνες, έρχονται οι ημίθεοι, και έπειτα οι ήρωες, οι οποίοι βρίσκονται ανάμεσα στους θνητούς και τους αθάνατους. Γιατί λοιπόν να μην έμεινε και για εκείνους λίγη χρυσή αστερόσκονη από την αύρα του Ολύμπου;
Η σύλληψη του κατασκόπου Δόλωνα από τον Διομήδη και τον Οδυσσέα. Από την εικονογραφημένη Ιλιάδα του Ομήρου (493-508 μ.Χ.). Αμβροσιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου. Πηγή: Wikimedia Commons
Οι δυο συγγραφείς παρατηρούν πως όταν ένας ήρωας σκοτώνεται σε μια μάχη, είναι επειδή το φως που εξέπεμπε το άστρο του ήταν δυνατότερο απ’ ό,τι εκείνου που τον σκότωσε. Έτσι, συσχετίζουν τις πληγές, τις ασπίδες, τα κράνη και τα άρματα των ηρώων με τη θέση τους μέσα στο σύμπαν. Για παράδειγμα, οι πληγές που υπέστησαν οι γιοι του Πριάμου –μια στο χέρι, μια στη ζώνη και μια στον ώμο– αντιπροσωπεύουν τα αντίστοιχα άστρα στον αστερισμό του Ωρίωνος, που είναι άλλωστε και ο αστερισμός της οικογένειας του Πριάμου.
Όλα αυτά ίσως τελικά να μην είναι παρά μια ακόμη ερασιτεχνική, πολύ ποιητική ανάγνωση των ομηρικών επών. Ίσως πάλι να κρύβουν λίγη από την αλήθεια. Πάντως όλοι συμφωνούν ότι τα ομηρικά έπη ήταν τα ευαγγέλια της ελληνικής παράδοσης, τα οποία λόγω του κύρους και της μεγάλης σοφίας που έκρυβαν μεταφέρθηκαν από στόμα σε στόμα μέχρι που κάποια στιγμή καταγράφηκαν στον πάπυρο.
Βέβαια οι χιλιετίες που μας χωρίζουν από την εποχή της αρχικής τους σύλληψης, είναι εκείνες ενός κόσμου διαφορετικού: ενός κόσμου όπου ο άνθρωπος δεν είχε λησμονήσει την αστρική του καταγωγή και δεν ήταν αποκομμένος από τις δυνάμεις του σύμπαντος. Γι’ αυτό το λόγο και στον κόσμο του Ομήρου η ερμηνεία του σύμπαντος έχει απομνημονευθεί μέσα από τους ήχους και τους ρυθμούς ενός τυφλού ποιητή, που ωστόσο ήταν ικανός να παρατηρεί τα αστέρια…
COMMENTS