Η Αρχαία Ιατρική στη λαϊκή μας παράδοση.
Το κύρος και η αυθεντία του Ιπποκράτη (460-377 π. Χ. ) κυριάρχησαν επί αιώνες στην ιατρική σκέψη και πράξη μέσο της παράδοσης και των βιβλίων που έγραψε ο ίδιος ή οι γιατροί της σχολής του. Ο σχολιασμός των έργων αυτών από τον Γαληνό το 2ο μ.Χ. αιώνα (128-200 μ.Χ.), με την προσθήκη στοιχείων από την εν τω μεταξύ εμπειρία, έδωσε νέα ώθηση στις αντιλήψεις της χυμοπαθολογίας και επιβεβαίωσε το κύρος τους . Η κατ’ εντολή του Ιουλιανού νέα συγκέντρωση και θεώρηση των ιατρικών γνώσεων τον 4ο μ.Χ. αιώνα από τον Ορειβάσιο, στηρίχτηκε κατά βάση στους δύο κορυφαίους, με την κατά περίπτωση παράθεση των αντιλήψεων και απόψεων των άλλων γιατρών των αιώνων που μεσολάβησαν, αλλά και σύγχρονων του Ορειβασίου. Τα χειρόγραφα έργα, αυτούσια ή σε ευσύνοπτες μορφές, γνώρισαν τη διάδοση σε όλο τον τότε γνωστό κόσμο, που εξασκούσε την ιατρική με βάση τις Ελληνικές αντιλήψεις και γνώσεις. Τους επόμενους αιώνες, η μετάφραση των έργων σε διάφορες γλώσσες των λαών, προς τα ανατολικά και προς τα δυτικά της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, έκανε την αρχαιοελληνική ιατρική γνώση γνώμονα της άσκησης της ιατρικής.
Αναφέρουμε χαρακτηριστικά ότι η Αραβική-Ισλαμική παραδοσιακή ιατρική στηρίζεται στις αντιλήψεις της χυμοπαθολογίας, όπως άλλωστε και η Ισπανική, που δέχτηκε τις επιδράσεις τόσο μέσο της Ρώμης όσο και μέσο των Αράβων . Οι αιώνες της τυπογραφίας έδωσαν μία ακόμα μεγαλύτερη ώθηση, καθώς τα βιβλία που τυπώνονταν ήταν ακριβώς εκείνα που ήδη είχαν κύρος και ζήτηση, δηλαδή τα βιβλία των αρχαίων Ελλήνων, επί του προκειμένου τα βιβλία των αρχαίων γιατρών.
Το αδιαμφισβήτητο κύρος του Γαληνού προέρχεται ασφαλώς και από την ιατρική του δεινότητα και από τη διδασκαλία του και από την εκτίμηση της επίσημης Ρώμης προς το πρόσωπο και έργα του και από τα πειράματα του και από τα συγγράμματά του. Φημολογείται πως έγραψε περί τις 500 πραγματείες σε διάφορα ιατρικά και επιστημονικά θέματα, από τις οποίες, όμως, λίγες έφθασαν ως τις μέρες μας. Πρόσθετο κύρος απέκτησε ο Γαληνός από την αποδοχή του από την ανερχόμενη Χριστιανική κοινότητα, παρόλο ότι δεν είναι βεβαιωμένο πως είχε ασπασθεί τον Χριστιανισμό. Το κύρος αυτό διατηρήθηκε αμείωτο ολόκληρο το μεσαίωνα, αλλά και μετά από αυτόν. Οι πρώτοι που έθεσαν ερωτήματα πάνω στα γραφόμενα του Γαληνού, και παρά την εξαιρετική εκτίμηση προς το έργο του, ήδη μεταφρασμένο στην γλώσσα τους, ήταν οι Άραβες.
Τον 16ο αιώνα ο Παράκελσος αμφισβητεί μεγάλο μέρος της παραδοσιακής ιατρικής σκέψης και γνώσης, αλλά η επίδρασή του είναι μάλλον μικρότερη από ότι λογικά θα έπρεπε να αναμένεται. Για αιώνες ακόμα θα επικρατούν σε ολόκληρο τον Ευρωπαϊκό χώρο οι παραδομένες ιατρικές αξίες. Στον τόπο μας, την παράδοση αυτή θα την κρατούν επισήμως ζωντανή γιατροί που έχουν σπουδάσει στην Ευρώπη και είναι περήφανοι που μιλάνε την γλώσσα στην οποία πρωτοδιατυπώθηκαν αυτές οι γνώσεις.
Μετά την επανάσταση του1821, ο λαός αυτής της ρημαγμένης νοτιοανατολικής περιοχής των Βαλκανίων άρχισε να αναζητά μια εθνική ταυτότητα. Ήταν πολύ εύκολο να στραφεί προς τα πίσω, καθώς πολλά πράγματα του θύμιζαν το(σχεδόν μυθοποιημένο στην συνείδησή του) γένος των (αρχαίων) Ελλήνων.
Πολλά εξ’ άλλου του θύμιζαν τους δεσμούς μαζί τους. Ερείπια κτίσματα γύρω τους και καλλιτεχνήματα που εύρισκε στη γη. Ο θαυμασμός των ρομαντικών Ευρωπαίων, που έρχονταν εδώ αναζητώντας υπολείμματα ενός μεγάλου πολιτισμού. Ό,τι είχε απομείνει από τη γλώσσα και άλλα. Στην ιατρική τα πράγματα ήταν ακόμα πιο εύκολα, καθώς μεγάλο μέρος της διδασκόμενης στα ξένα Πανεπιστήμια ύλης στηριζόταν στις γνώσεις και τις αντιλήψεις των αρχαίων και η προσπάθεια γινόταν για την ορθή ερμηνεία τους.
Στον τόπο αυτό, όμως, σκλαβιά, φτώχεια και αθλιότητα – αργότερα και πόλεμοι και επιδημίες – κακή διατροφή, ανυπαρξία οργανωμένης περίθαλψης, περιορισμένος αριθμός γιατρών και μεγάλη διασπορά του πληθυσμού, είχαν δημιουργήσει ανάγκες που δεν μπορούσαν να καλυφθούν από την επιστημονική ιατρική. Έτσι, μεγάλο μέρος των αναγκών καλύπτεται από τη λαϊκή ιατρική, ασκούμενη από τους κατά τόπους εμπειρικούς. Όπως γράφουν οι Argenti και Rose, «λέγοντας λαϊκή ιατρική, θα ήταν μεγάλο λάθος να αντιληφθούμε ένα σύστημα που δίνει αμιγώς διέξοδο στις εικασίες απαίδευτων ανθρώπων. Αυτό μπορεί να είναι αλήθεια σε μεγαλύτερο ή μικρότερο μέρος για πρωτόγονες κοινότητες. Δεν είναι όμως ποτέ η περίπτωση σε μια χώρα που έχει πίσω μια ιστορία γνώσης και επιστήμης, έστω κι αν έχουν μεσολαβήσει κάποιοι αιώνες βαρβαρότητας. Έτσι, ακόμα και μέσα σ’ ένα σύνολο προλήψεων, παρανοήσεων, προσωπικών αντιλήψεων και εμπειριών, μεταφυσικών και μαγικών πίστεων κλπ. -που ήταν η λαϊκή ιατρική- διασώζονταν στοιχεία ορθολογισμού και ψήγματα επιστημονικής γνώσης. Ούτε ήταν όλοι οι εμπειρικοί άτομα με δόλο και ιδιοτέλεια, με νοοτροπία αγύρτη. Ανάμεσά τους υπήρχαν πολλά άτομα προικισμένα με παρατηρητικότητα και κρίση, με αίσθηση επαγγελματικής ευθύνης και με κίνητρο πράξης την εξυπηρέτηση του άρρωστου συνανθρώπου. Αυτός ήταν ο άλλος πόλος, αυτός που συνέχιζε ανεπισήμως μια πανάρχαια παράδοση.
Γιατροί με επιστημονική εκπαίδευση αλλά και αρχαιογνωσία, με παρατηρητικότητα και κριτικό πνεύμα, που είχαν επίσης γνώση και της τρέχουσας πραγματικότητας, επισήμαναν εγκαίρως ομοιότητες σε κάποιες από τις υπάρχουσες γνώσεις και τις ασκούμενες από το λαό πρακτικές με εκείνες των κορυφαίων γιατρών της αρχαιότητας .
Αλλά, παρά τα χρόνια που μεσολάβησαν οι σχετικές δημοσιεύσεις παρέμεναν λιγοστές, μετρημένες στα δάκτυλα του ενός χεριού. Και κάθε μία από αυτές εξέταζε το φαινόμενο αποσπασματικά και ασυστηματοποίητα, περιοριζόμενες πάντα στην απλή αναφορά κάποιων μεμονωμένων παρατηρήσεων. Έτσι , μου προσφέρθηκε μια ερευνητική υποτροφία από το τμήμα Ελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου του Princeton, υπέβαλα ένα ερευνητικό πρόγραμμα εστιασμένο στο αντικείμενο αυτό γνωρίζοντας τον πλούτο των πηγών που θα μπορούσα να προσεγγίσω στο μεγάλο αυτό Αμερικανικό Πανεπιστήμιο. Θεώρησα το θέμα αυτό πρώτης προτεραιότητας καθώς οι σύγχρονες τεχνολογικές εξελίξεις συνεπάγονται ένα καλπάζοντα ρυθμό μεταβολής των γνώσεων. Η Ιατρική είναι ένας κλάδος που υφίσταται καθημερινά διαφοποιήσεις, εξαιτίας αυτών των εξελίξεων. Αλλά ότι ισχύει για τις επιστημονικές γνώσεις ισχύει και για την καθημερινή ζωή. Έτσι οι συγκρίσεις αυτές έπρεπε να γίνουν τώρα, μερικά χρόνια μετά θα ήταν αργά. Κατά ευτυχή συγκυρία η ερευνητική πρόταση έγινε αποδεκτή.
Η έρευνα χωρίσθηκε σε 4 τμήματα. Στο πρώτο εξετάστηκε η πίστη προς τη θεουργική και τη μαγική ιατρική. Στο δεύτερο εξετάστηκαν οι προφυλακτικές και οι θεραπευτικές αντιλήψεις, και στο τρίτο οι θεραπευτικές μέθοδοι. Στο τέταρτο μέρος εξετάστηκε η ταυτότητα στις γνώσεις για τις θεραπευτικές ενδείξεις διαφόρων βοτάνων και άλλων ουσιών που χρησιμοποιούνταν τόσο από την αρχαία ιατρική, όσο και από την νεοελληνική λαϊκή ιατρική.
Οι εγκοιμήσεις.
Ορισμένες από τις πράξεις της θεουργικής θεραπευτικής εμφανίζουν σημαντικές ομοιότητες στη πορεία του χρόνου. Μία από τις κύριες πρακτικές αυτού του είδους θεραπευτικής είναι η εγκοίμηση. Πρόκειται για μία αρχαία πρακτική, η οποία αναπτύχθηκε στα Ασκληπιεία, τους ναούς-θεραπευτήρια της Ελληνικής αρχαιότητας. Οι ασθενείς πήγαιναν στο ναό μετά από την κατάλληλη προετοιμασία, σωματική και ψυχική, και (εγ)κοιμώνταν για να δεχθούν εκεί το θεόσταλτο όνειρο ή την επίσκεψη του θεού ή του ιερού του όφεως ή την παρέμβαση των ιερέων για τις αναγκαίες θεραπευτικές διαδικασίες. Γιατί, πρακτικά, η θεουργική θεραπευτική εξασκείτο στα Ασκληπιεία από τους ιερείς του θεού,
Στο τελετουργικό μέρος της θεραπείας τις καθαρτήριες πράξεις ακολουθούσε η εγκοίμηση στο ναό. Το σκοτάδι υποβάλλει και συγκαλύπτει και η μεγαλόπρεπη εμφάνιση του πρωθιερέως, ακολουθούμενου από το ιερατείο, μαζί με την ψυχολογική κατάσταση της προσδοκίας, μπορεί να πείσουν ακόμα και για την εμφάνιση του ίδιου του θεού. Καταλυτική της κατάστασης είναι η σάτιρα του Αριστοφάνη που παραθέτουμε σε δική μας μετάφραση, «μόλις έσβησε τα λυχνάρια ο νεωκόρος του θεού, μας παράγγειλε να κοιμηθούμε, λέγοντας ότι αν κάποιος ακούσει θόρυβο να σωπαίνει, όλοι ξαπλώσαμε σεβαστικά. Έπειτα, αφού κρυφοκοίταξα, βλέπω τον ιερέα ν’αρπάζει τις πίττες και τα ξερά σύκα από την ιερά τράπεζα. Και μετά απ’αυτό γύρισε έναν κύκλο όλους τους βωμούς, αν κάπου ήταν κάποιο γλύκισμα αφημένο. Κι ύστερα τα έβαζε σε κάποια σακούλα.
Εντυπωσιακή είναι η συνέχιση αυτής της θεουργικής πρακτικής ακόμα ως τις μέρες μας, κατά κανόνα για την ίαση κάποιας νόσου, σπανιότερα όμως και για λόγους πρόληψης, ευχετικά «υπέρ υγείας». Η λογοτεχνία μας έχει διασώσει ενδιαφέρουσες περιγραφές τέτοιων εγκοιμήσεων. Λεπτομερέστερη όμως από όλες είναι εκείνη του μεγάλου πεζογράφου μας Γ.Μ. Βιζυηνού, που περιέχεται στο έργο του «Το αμάρτημα της μητρός μου».
΄Όταν εξηντλήθησαν πλέον όλα τα μέσα και όλα τα ιατρικά εδοκιμάσθησαν, τότε προσήλθομεν εις το έσχατον καταφύγιον εις παρόμοιας περιστάσεις.
Ή μήτηρ μου εσήκωσε το μαραμένον κοράσιον εις την αγκάλην της και το έφερεν εις την εκκλησίαν. Εγώ και ο μεγαλύτερος μου αδελφός εφορτώθημεν τα στρώματα και ηκολουθήσαμεν κατόπιν . Και εκεί, επί των κάθυγρων πλακών, προ της εικόνος της Παναγίας εστρώσαμεν και επλαγιάσαμεν το γλυκύτερον αντικείμενον των μεριμνών μας, την μίαν και μόνης μας αδελφήν………
Σύμφωνα με τη συνέχεια της περιγραφής, η μικρή άρρωστη έπρεπε να μείνει στο ναό σαράντα ημερόνυχτα, ενώ οι δικοί της είχαν συγκεκριμένες υποχρεώσεις, ώστε να μη παραβλάπτεται η συνήθης λειτουργικότητα του ναού.
Αλλά, αν από το κείμενο αυτό του Βιζυηνού ως τις μέρες μας μεσολαβεί διάστημα μεγαλύτερο του αιώνα, ας προσφύγουμε σε σύγχρονη μαρτυρία και μάλιστα από το πιο αρμόδιο πρόσωπο, έναν εξέχοντα λαογράφο του καιρού μας. Ο Δημ. Λουκάτος μας περιγραφεί εγκοιμήσεις που γίνονται στο χώρο γύρω από το ναό της Αγίας Μαρίνας στο Θησείο κατά τη διάρκεια της γιορτής της Αγίας, 16 και 17 Ιουλίου:
¨Έχουμε μαρτυρίες, πως έρχονταν πάντα προσκυνητές, απ’ όλη την Αττική, εδώ στην Αγία Μαρίνα του Θησείου, και περνούσαν τη νύχτα τους στον γραφικό τούτο βράχο, που είναι γεωλογικά όμοιος με το βράχο της Ακρόπολης και της Πνύκας, ζεστός από τον ήλιο του καλοκαιριού, γεμάτος απαλές κοιλότητες, κατάλληλες για «εγκοιμήσεις» (κάποτε δάπεδα από αρχαίους χώρους λαξευτούς) ή γλιστερές επιφάνειες για μαγικές «κατολισθήσεις». Έφερναν τα παιδιά τους και τους άλλαζαν τα ρούχα μπροστά στην εικόνα της Αγίας (διώχνοντας έτσι την αρρώστια από πάνω τους) ή τα αφιέρωνα για ένα χρόνο στην εκκλησία και ρασοφορούσαν. Ύστερα ξάπλωναν όλοι, με τα ρούχα και τις κουβέρτες τους, πάνω στο βράχο και περνούσαν τη νύχτα, ακούγοντας την ολονύκτια ψαλτική ή ζητώντας με τη νέα αυτή «εγκοίμηση» τον ύπνο της θεραπείας.
Το κείμενο αυτό του Λουκάτου, γραμμένο αρχικά στα 1963 ελέγχθηκε και πάλι από τον ίδιο στα 1980 και βρέθηκε ότι τελείται κατά τον ίδιο περίπου τρόπο.
Οι επωδές.
Στο μέσο, μεταξύ της μαγικής και της θεουργικής ιατρικής, κινείται και η θεραπευτική με επωδές Όπως δηλώνει η αρχική έννοια της λέξης, επωδή ή επαοιδή είναι ο λόγος που άδεται, τραγουδιέται ή ψάλλεται. Ακόμα σήμερα τα ξόρκια μουρμουρίζονται με μονότονη φωνή που διατηρεί ένα υποτυπώδες μέλος. Αλλά και η ονομασία γητειές, που χρησιμοποιείται σε αρκετές περιοχές για να δηλώνει τα ξόρκια – δηλαδή τις επωδές- προέρχεται από τη λέξη γοητεία, την ευχάριστη εντύπωση που αφήνει ο θεραπευτής ή η θεραπεύτρια, ο γητευτής ή η γητεύτρα, γιατρεύοντας με τη βοήθεια επωδών.
Οι επωδές ως θεραπευτική μέθοδος είναι πανάρχαια και ασκείται από τους μάγους, αλλά και από τους εμπειρικούς θεραπευτές, κατά κανόνα παράλληλα με τις πρακτικές μεθόδους θεραπείας. Ο Ασκληπιός, μυθικός ή υπαρκτός γιατρός που αργότερα θεοποιήθηκε, χρησιμοποιούσε τις επωδές παράλληλα και συμπληρωματικά
προς τα φυσικά μέσα θεραπείας (βότανα, χειροπρακτικές ή χειρουργικές τεχνικές κλπ.)
Στα Ομηρικά χρόνια οι επωδές χρησιμοποιούνται επίσης παράλληλα με τις φυσικές ιατροχειρουργικές μεθόδους. Στην Οδύσσεια, στην περιγραφή της σκηνής του τραυματισμού του Οδυσσέα κατά τη διάρκεια κυνηγίου αγριόχοιρου, οι σύντροφοί του, γιοι του Αυτόλυκου, εκτός από την επίδεση του τραύματος χρησιμοποιούν και επωδή για το σταμάτημα της αιμορραγίας:
…ωτειλήν δ’Οδυσσήος αμύμωνος
αντιθέοιο δήσαν επισταμένως,
επαοιδή δ’αίμα κελαινόν έσχεθον
(τ ,456)
Ή κατά μετάφραση,
…του δέσανε με τέχνη το λάβωμα, σταμάτησαν με γήτεμα
το μαύρο το αίμα……………
Συχνά οι επωδές δεν χρησιμοποιούνται μόνες τους, αλλά σε συνδυασμό με τις φυσικές ιατρικές μεθόδους. Φαίνεται ότι ο Ασκληπιός, πριν τη θεοποίησή του, μ’αυτό τον τρόπο θεράπευε. Τουλάχιστον αυτό υποστηρίζει ο Πίνδαρος στην Τρίτη προς Πυθιονίκη ωδή του: Αυτούς που υπέφεραν από φυσικούς πόνους ή εκείνους που είχαν πληγωθεί με τον «γκρίζο χαλκό», τα ακόντια, στα μέλη τους, ή με πέτρα που τους έριξαν από μακριά, ή εκείνους που είχαν το σώμα τους ταλαιπωρημένο από την καλοκαιρινή ζέστη ή από τα κρύα του χειμώνα, τους ανακούφιζε άλλους παρηγορώντας τους με απαλές επωδές, άλλους δίνοντας τους καταπραϋντικές ουσίες ή περιδένοντάς τους με επιδέσμους ή θεραπεύοντάς τους με το νυστέρι:
Φυσικά, όταν οι επιστημονικές γνώσεις είναι περιορισμένες και η εμπειρία είναι μικρή, ίσως το ψάλσιμο ή το μουρμούρισμα μιας επωδής να είναι ο,τι καλύτερο μπορεί να γίνει εκείνη την ώρα. Ίσως η υποστήριξη του αρρώστου, η αίσθησή του ότι δεν αφήνεται μόνος και αβοήθητος, ίσως το υποβλητικό κλίμα και τα συχνά μυστηριώδη και ακατάληπτα λόγια της επωδής, η δύναμη της υποβολής και η κινητοποίηση της ανθυποβολής, μπορούν να παίξουν κάποιο ρόλο. Γι’ αυτό όχι μόνο οι αυτόκλητοι θεράποντες και οι εμπειρικοί θεραπευτές, αλλά ακόμα και μεγάλοι φιλόσοφοι, όπως ο μαθηματικός, γιατρός, δάσκαλος και μύστης Πυθαγόρας χρησιμοποιεί επωδές: «ρυθμοίστε και μέλεσι και επωδαίς κατακήλει τα ψυχικά των εταίρων λάθη και τα σωματικά».
Οι ομοιότητες ανάμεσα στην Ελληνική αρχαιότητα και τη λαϊκή παράδοση δεν περιορίζονται στις αντιλήψεις και τις γνώσεις, στα θεραπευτικά μέσα και στις χρησιμοποιούμενες μεθόδους. Δεν είναι μόνο η λογική που λειτουργεί κατά τρόπο ανάλογο, αλλά και το παράλογο και το εξωλογικό στοιχείο. Πάντα ο άνθρωπος στρεφόταν στο παράλογο, όταν με το λογικό δεν μπορούσε να καλύψει τις ανάγκες του και πάντα στρεφόταν στο υπερφυσικό, όταν το φυσικό δεν του επαρκούσε ή δεν το γνώριζε. Γιατί πολύ συχνά μπορούσε να εκλαμβάνει ως υπερφυσικό το φυσικό που αγνοούσε, ή να προσωποποιεί και να ερμηνεύει αυθαίρετα, ώστε να το κατανοεί, το υπερφυσικό που με τον τρόπο αυτό φυσικοποιούσε.
Στα πλαίσια αυτής της μελέτης είχαμε την ευκαιρία να δούμε ότι και αυτών των μαγικών μεθόδων η παρουσία στα ιατροσόφια αποτελεί μία εκπληκτική επιβίωση αρχαίας αντίληψης, που έχει αλλάξει μόνο κατά σκοπιμότητα (λ.χ. η αλλαγή του θρησκεύματος από την ειδωλολατρία στον χριστιανισμό) ή από μη κατανόηση και γλωσσική φθορά.
Σε μαγική επωδή, τον 1ο ή 2ο μ.Χ αιώνα που βρέθηκε χαραγμένη σε μεταλλική επιφάνεια* που χρησίμευε ως περίαπτο (lamella) κατά της ημικρανίας, οι ειδικοί επιγραφολόγοι διαβάζουν:
Προς ημίκρανον: Ανταύρα εξήλθαν εκ της θαλάσσης, ανεβόησεν ως έλαφος, ανέκραξεν ως βούς. Υπαντά αυτή Άρτεμις Εφεσία. Αντάυρα που υπάγεις; Εις το ημικράνιον κλπ.
Τα χρόνια του εκχριστιανισμού η ΄Αρτεμις Εφεσία αντικαθίσταται στις μαγικοθρησκευτικές επικλήσεις από τον ίδιο τον Ιησού Χριστό. Τροποποιήσεις της πιο πάνω επωδής έχουν βρεθεί σε διάφορους παπύρους και έχουν δημοσιευθεί από πολλούς ερευνητές. Ενδιαφέρουσα είναι και η παραλλαγή που βρίσκεται σε κώδικα της μονής Σινά και αποδίδεται στον Άγιο Γρηγόριο τον Σιναίτη, στην οποία γίνεται επίκληση του «πρωταρχαγγέλου» Μιχαήλ. Παραλλαγές των νεωτέρων χρόνων έχουν καταγραφεί μέχρι και 1967 (στην Κύπρο). Τέτοιοι εξορκισμοί έχουν διασωθεί πλήθος από τους λαογράφους μας από όλη την Ελλάδα και αναφέρονται στο σταμάτημα της αιμορραγίας, στην απομάκρυνση επιδημιών κλπ.
Το αδιαμφισβήτητο κύρος του Γαληνού προέρχεται ασφαλώς και από την ιατρική του δεινότητα και από τη διδασκαλία του και από την εκτίμηση της επίσημης Ρώμης προς το πρόσωπο και έργα του και από τα πειράματα του και από τα συγγράμματά του. Φημολογείται πως έγραψε περί τις 500 πραγματείες σε διάφορα ιατρικά και επιστημονικά θέματα, από τις οποίες, όμως, λίγες έφθασαν ως τις μέρες μας. Πρόσθετο κύρος απέκτησε ο Γαληνός από την αποδοχή του από την ανερχόμενη Χριστιανική κοινότητα, παρόλο ότι δεν είναι βεβαιωμένο πως είχε ασπασθεί τον Χριστιανισμό. Το κύρος αυτό διατηρήθηκε αμείωτο ολόκληρο το μεσαίωνα, αλλά και μετά από αυτόν. Οι πρώτοι που έθεσαν ερωτήματα πάνω στα γραφόμενα του Γαληνού, και παρά την εξαιρετική εκτίμηση προς το έργο του, ήδη μεταφρασμένο στην γλώσσα τους, ήταν οι Άραβες.
Τον 16ο αιώνα ο Παράκελσος αμφισβητεί μεγάλο μέρος της παραδοσιακής ιατρικής σκέψης και γνώσης, αλλά η επίδρασή του είναι μάλλον μικρότερη από ότι λογικά θα έπρεπε να αναμένεται. Για αιώνες ακόμα θα επικρατούν σε ολόκληρο τον Ευρωπαϊκό χώρο οι παραδομένες ιατρικές αξίες. Στον τόπο μας, την παράδοση αυτή θα την κρατούν επισήμως ζωντανή γιατροί που έχουν σπουδάσει στην Ευρώπη και είναι περήφανοι που μιλάνε την γλώσσα στην οποία πρωτοδιατυπώθηκαν αυτές οι γνώσεις.
Μετά την επανάσταση του1821, ο λαός αυτής της ρημαγμένης νοτιοανατολικής περιοχής των Βαλκανίων άρχισε να αναζητά μια εθνική ταυτότητα. Ήταν πολύ εύκολο να στραφεί προς τα πίσω, καθώς πολλά πράγματα του θύμιζαν το(σχεδόν μυθοποιημένο στην συνείδησή του) γένος των (αρχαίων) Ελλήνων.
Πολλά εξ’ άλλου του θύμιζαν τους δεσμούς μαζί τους. Ερείπια κτίσματα γύρω τους και καλλιτεχνήματα που εύρισκε στη γη. Ο θαυμασμός των ρομαντικών Ευρωπαίων, που έρχονταν εδώ αναζητώντας υπολείμματα ενός μεγάλου πολιτισμού. Ό,τι είχε απομείνει από τη γλώσσα και άλλα. Στην ιατρική τα πράγματα ήταν ακόμα πιο εύκολα, καθώς μεγάλο μέρος της διδασκόμενης στα ξένα Πανεπιστήμια ύλης στηριζόταν στις γνώσεις και τις αντιλήψεις των αρχαίων και η προσπάθεια γινόταν για την ορθή ερμηνεία τους.
Στον τόπο αυτό, όμως, σκλαβιά, φτώχεια και αθλιότητα – αργότερα και πόλεμοι και επιδημίες – κακή διατροφή, ανυπαρξία οργανωμένης περίθαλψης, περιορισμένος αριθμός γιατρών και μεγάλη διασπορά του πληθυσμού, είχαν δημιουργήσει ανάγκες που δεν μπορούσαν να καλυφθούν από την επιστημονική ιατρική. Έτσι, μεγάλο μέρος των αναγκών καλύπτεται από τη λαϊκή ιατρική, ασκούμενη από τους κατά τόπους εμπειρικούς. Όπως γράφουν οι Argenti και Rose, «λέγοντας λαϊκή ιατρική, θα ήταν μεγάλο λάθος να αντιληφθούμε ένα σύστημα που δίνει αμιγώς διέξοδο στις εικασίες απαίδευτων ανθρώπων. Αυτό μπορεί να είναι αλήθεια σε μεγαλύτερο ή μικρότερο μέρος για πρωτόγονες κοινότητες. Δεν είναι όμως ποτέ η περίπτωση σε μια χώρα που έχει πίσω μια ιστορία γνώσης και επιστήμης, έστω κι αν έχουν μεσολαβήσει κάποιοι αιώνες βαρβαρότητας. Έτσι, ακόμα και μέσα σ’ ένα σύνολο προλήψεων, παρανοήσεων, προσωπικών αντιλήψεων και εμπειριών, μεταφυσικών και μαγικών πίστεων κλπ. -που ήταν η λαϊκή ιατρική- διασώζονταν στοιχεία ορθολογισμού και ψήγματα επιστημονικής γνώσης. Ούτε ήταν όλοι οι εμπειρικοί άτομα με δόλο και ιδιοτέλεια, με νοοτροπία αγύρτη. Ανάμεσά τους υπήρχαν πολλά άτομα προικισμένα με παρατηρητικότητα και κρίση, με αίσθηση επαγγελματικής ευθύνης και με κίνητρο πράξης την εξυπηρέτηση του άρρωστου συνανθρώπου. Αυτός ήταν ο άλλος πόλος, αυτός που συνέχιζε ανεπισήμως μια πανάρχαια παράδοση.
Γιατροί με επιστημονική εκπαίδευση αλλά και αρχαιογνωσία, με παρατηρητικότητα και κριτικό πνεύμα, που είχαν επίσης γνώση και της τρέχουσας πραγματικότητας, επισήμαναν εγκαίρως ομοιότητες σε κάποιες από τις υπάρχουσες γνώσεις και τις ασκούμενες από το λαό πρακτικές με εκείνες των κορυφαίων γιατρών της αρχαιότητας .
Αλλά, παρά τα χρόνια που μεσολάβησαν οι σχετικές δημοσιεύσεις παρέμεναν λιγοστές, μετρημένες στα δάκτυλα του ενός χεριού. Και κάθε μία από αυτές εξέταζε το φαινόμενο αποσπασματικά και ασυστηματοποίητα, περιοριζόμενες πάντα στην απλή αναφορά κάποιων μεμονωμένων παρατηρήσεων. Έτσι , μου προσφέρθηκε μια ερευνητική υποτροφία από το τμήμα Ελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου του Princeton, υπέβαλα ένα ερευνητικό πρόγραμμα εστιασμένο στο αντικείμενο αυτό γνωρίζοντας τον πλούτο των πηγών που θα μπορούσα να προσεγγίσω στο μεγάλο αυτό Αμερικανικό Πανεπιστήμιο. Θεώρησα το θέμα αυτό πρώτης προτεραιότητας καθώς οι σύγχρονες τεχνολογικές εξελίξεις συνεπάγονται ένα καλπάζοντα ρυθμό μεταβολής των γνώσεων. Η Ιατρική είναι ένας κλάδος που υφίσταται καθημερινά διαφοποιήσεις, εξαιτίας αυτών των εξελίξεων. Αλλά ότι ισχύει για τις επιστημονικές γνώσεις ισχύει και για την καθημερινή ζωή. Έτσι οι συγκρίσεις αυτές έπρεπε να γίνουν τώρα, μερικά χρόνια μετά θα ήταν αργά. Κατά ευτυχή συγκυρία η ερευνητική πρόταση έγινε αποδεκτή.
Η έρευνα χωρίσθηκε σε 4 τμήματα. Στο πρώτο εξετάστηκε η πίστη προς τη θεουργική και τη μαγική ιατρική. Στο δεύτερο εξετάστηκαν οι προφυλακτικές και οι θεραπευτικές αντιλήψεις, και στο τρίτο οι θεραπευτικές μέθοδοι. Στο τέταρτο μέρος εξετάστηκε η ταυτότητα στις γνώσεις για τις θεραπευτικές ενδείξεις διαφόρων βοτάνων και άλλων ουσιών που χρησιμοποιούνταν τόσο από την αρχαία ιατρική, όσο και από την νεοελληνική λαϊκή ιατρική.
Οι εγκοιμήσεις.
Ορισμένες από τις πράξεις της θεουργικής θεραπευτικής εμφανίζουν σημαντικές ομοιότητες στη πορεία του χρόνου. Μία από τις κύριες πρακτικές αυτού του είδους θεραπευτικής είναι η εγκοίμηση. Πρόκειται για μία αρχαία πρακτική, η οποία αναπτύχθηκε στα Ασκληπιεία, τους ναούς-θεραπευτήρια της Ελληνικής αρχαιότητας. Οι ασθενείς πήγαιναν στο ναό μετά από την κατάλληλη προετοιμασία, σωματική και ψυχική, και (εγ)κοιμώνταν για να δεχθούν εκεί το θεόσταλτο όνειρο ή την επίσκεψη του θεού ή του ιερού του όφεως ή την παρέμβαση των ιερέων για τις αναγκαίες θεραπευτικές διαδικασίες. Γιατί, πρακτικά, η θεουργική θεραπευτική εξασκείτο στα Ασκληπιεία από τους ιερείς του θεού,
Στο τελετουργικό μέρος της θεραπείας τις καθαρτήριες πράξεις ακολουθούσε η εγκοίμηση στο ναό. Το σκοτάδι υποβάλλει και συγκαλύπτει και η μεγαλόπρεπη εμφάνιση του πρωθιερέως, ακολουθούμενου από το ιερατείο, μαζί με την ψυχολογική κατάσταση της προσδοκίας, μπορεί να πείσουν ακόμα και για την εμφάνιση του ίδιου του θεού. Καταλυτική της κατάστασης είναι η σάτιρα του Αριστοφάνη που παραθέτουμε σε δική μας μετάφραση, «μόλις έσβησε τα λυχνάρια ο νεωκόρος του θεού, μας παράγγειλε να κοιμηθούμε, λέγοντας ότι αν κάποιος ακούσει θόρυβο να σωπαίνει, όλοι ξαπλώσαμε σεβαστικά. Έπειτα, αφού κρυφοκοίταξα, βλέπω τον ιερέα ν’αρπάζει τις πίττες και τα ξερά σύκα από την ιερά τράπεζα. Και μετά απ’αυτό γύρισε έναν κύκλο όλους τους βωμούς, αν κάπου ήταν κάποιο γλύκισμα αφημένο. Κι ύστερα τα έβαζε σε κάποια σακούλα.
Εντυπωσιακή είναι η συνέχιση αυτής της θεουργικής πρακτικής ακόμα ως τις μέρες μας, κατά κανόνα για την ίαση κάποιας νόσου, σπανιότερα όμως και για λόγους πρόληψης, ευχετικά «υπέρ υγείας». Η λογοτεχνία μας έχει διασώσει ενδιαφέρουσες περιγραφές τέτοιων εγκοιμήσεων. Λεπτομερέστερη όμως από όλες είναι εκείνη του μεγάλου πεζογράφου μας Γ.Μ. Βιζυηνού, που περιέχεται στο έργο του «Το αμάρτημα της μητρός μου».
΄Όταν εξηντλήθησαν πλέον όλα τα μέσα και όλα τα ιατρικά εδοκιμάσθησαν, τότε προσήλθομεν εις το έσχατον καταφύγιον εις παρόμοιας περιστάσεις.
Ή μήτηρ μου εσήκωσε το μαραμένον κοράσιον εις την αγκάλην της και το έφερεν εις την εκκλησίαν. Εγώ και ο μεγαλύτερος μου αδελφός εφορτώθημεν τα στρώματα και ηκολουθήσαμεν κατόπιν . Και εκεί, επί των κάθυγρων πλακών, προ της εικόνος της Παναγίας εστρώσαμεν και επλαγιάσαμεν το γλυκύτερον αντικείμενον των μεριμνών μας, την μίαν και μόνης μας αδελφήν………
Σύμφωνα με τη συνέχεια της περιγραφής, η μικρή άρρωστη έπρεπε να μείνει στο ναό σαράντα ημερόνυχτα, ενώ οι δικοί της είχαν συγκεκριμένες υποχρεώσεις, ώστε να μη παραβλάπτεται η συνήθης λειτουργικότητα του ναού.
Αλλά, αν από το κείμενο αυτό του Βιζυηνού ως τις μέρες μας μεσολαβεί διάστημα μεγαλύτερο του αιώνα, ας προσφύγουμε σε σύγχρονη μαρτυρία και μάλιστα από το πιο αρμόδιο πρόσωπο, έναν εξέχοντα λαογράφο του καιρού μας. Ο Δημ. Λουκάτος μας περιγραφεί εγκοιμήσεις που γίνονται στο χώρο γύρω από το ναό της Αγίας Μαρίνας στο Θησείο κατά τη διάρκεια της γιορτής της Αγίας, 16 και 17 Ιουλίου:
¨Έχουμε μαρτυρίες, πως έρχονταν πάντα προσκυνητές, απ’ όλη την Αττική, εδώ στην Αγία Μαρίνα του Θησείου, και περνούσαν τη νύχτα τους στον γραφικό τούτο βράχο, που είναι γεωλογικά όμοιος με το βράχο της Ακρόπολης και της Πνύκας, ζεστός από τον ήλιο του καλοκαιριού, γεμάτος απαλές κοιλότητες, κατάλληλες για «εγκοιμήσεις» (κάποτε δάπεδα από αρχαίους χώρους λαξευτούς) ή γλιστερές επιφάνειες για μαγικές «κατολισθήσεις». Έφερναν τα παιδιά τους και τους άλλαζαν τα ρούχα μπροστά στην εικόνα της Αγίας (διώχνοντας έτσι την αρρώστια από πάνω τους) ή τα αφιέρωνα για ένα χρόνο στην εκκλησία και ρασοφορούσαν. Ύστερα ξάπλωναν όλοι, με τα ρούχα και τις κουβέρτες τους, πάνω στο βράχο και περνούσαν τη νύχτα, ακούγοντας την ολονύκτια ψαλτική ή ζητώντας με τη νέα αυτή «εγκοίμηση» τον ύπνο της θεραπείας.
Το κείμενο αυτό του Λουκάτου, γραμμένο αρχικά στα 1963 ελέγχθηκε και πάλι από τον ίδιο στα 1980 και βρέθηκε ότι τελείται κατά τον ίδιο περίπου τρόπο.
Οι επωδές.
Στο μέσο, μεταξύ της μαγικής και της θεουργικής ιατρικής, κινείται και η θεραπευτική με επωδές Όπως δηλώνει η αρχική έννοια της λέξης, επωδή ή επαοιδή είναι ο λόγος που άδεται, τραγουδιέται ή ψάλλεται. Ακόμα σήμερα τα ξόρκια μουρμουρίζονται με μονότονη φωνή που διατηρεί ένα υποτυπώδες μέλος. Αλλά και η ονομασία γητειές, που χρησιμοποιείται σε αρκετές περιοχές για να δηλώνει τα ξόρκια – δηλαδή τις επωδές- προέρχεται από τη λέξη γοητεία, την ευχάριστη εντύπωση που αφήνει ο θεραπευτής ή η θεραπεύτρια, ο γητευτής ή η γητεύτρα, γιατρεύοντας με τη βοήθεια επωδών.
Οι επωδές ως θεραπευτική μέθοδος είναι πανάρχαια και ασκείται από τους μάγους, αλλά και από τους εμπειρικούς θεραπευτές, κατά κανόνα παράλληλα με τις πρακτικές μεθόδους θεραπείας. Ο Ασκληπιός, μυθικός ή υπαρκτός γιατρός που αργότερα θεοποιήθηκε, χρησιμοποιούσε τις επωδές παράλληλα και συμπληρωματικά
προς τα φυσικά μέσα θεραπείας (βότανα, χειροπρακτικές ή χειρουργικές τεχνικές κλπ.)
Στα Ομηρικά χρόνια οι επωδές χρησιμοποιούνται επίσης παράλληλα με τις φυσικές ιατροχειρουργικές μεθόδους. Στην Οδύσσεια, στην περιγραφή της σκηνής του τραυματισμού του Οδυσσέα κατά τη διάρκεια κυνηγίου αγριόχοιρου, οι σύντροφοί του, γιοι του Αυτόλυκου, εκτός από την επίδεση του τραύματος χρησιμοποιούν και επωδή για το σταμάτημα της αιμορραγίας:
…ωτειλήν δ’Οδυσσήος αμύμωνος
αντιθέοιο δήσαν επισταμένως,
επαοιδή δ’αίμα κελαινόν έσχεθον
(τ ,456)
Ή κατά μετάφραση,
…του δέσανε με τέχνη το λάβωμα, σταμάτησαν με γήτεμα
το μαύρο το αίμα……………
Συχνά οι επωδές δεν χρησιμοποιούνται μόνες τους, αλλά σε συνδυασμό με τις φυσικές ιατρικές μεθόδους. Φαίνεται ότι ο Ασκληπιός, πριν τη θεοποίησή του, μ’αυτό τον τρόπο θεράπευε. Τουλάχιστον αυτό υποστηρίζει ο Πίνδαρος στην Τρίτη προς Πυθιονίκη ωδή του: Αυτούς που υπέφεραν από φυσικούς πόνους ή εκείνους που είχαν πληγωθεί με τον «γκρίζο χαλκό», τα ακόντια, στα μέλη τους, ή με πέτρα που τους έριξαν από μακριά, ή εκείνους που είχαν το σώμα τους ταλαιπωρημένο από την καλοκαιρινή ζέστη ή από τα κρύα του χειμώνα, τους ανακούφιζε άλλους παρηγορώντας τους με απαλές επωδές, άλλους δίνοντας τους καταπραϋντικές ουσίες ή περιδένοντάς τους με επιδέσμους ή θεραπεύοντάς τους με το νυστέρι:
Φυσικά, όταν οι επιστημονικές γνώσεις είναι περιορισμένες και η εμπειρία είναι μικρή, ίσως το ψάλσιμο ή το μουρμούρισμα μιας επωδής να είναι ο,τι καλύτερο μπορεί να γίνει εκείνη την ώρα. Ίσως η υποστήριξη του αρρώστου, η αίσθησή του ότι δεν αφήνεται μόνος και αβοήθητος, ίσως το υποβλητικό κλίμα και τα συχνά μυστηριώδη και ακατάληπτα λόγια της επωδής, η δύναμη της υποβολής και η κινητοποίηση της ανθυποβολής, μπορούν να παίξουν κάποιο ρόλο. Γι’ αυτό όχι μόνο οι αυτόκλητοι θεράποντες και οι εμπειρικοί θεραπευτές, αλλά ακόμα και μεγάλοι φιλόσοφοι, όπως ο μαθηματικός, γιατρός, δάσκαλος και μύστης Πυθαγόρας χρησιμοποιεί επωδές: «ρυθμοίστε και μέλεσι και επωδαίς κατακήλει τα ψυχικά των εταίρων λάθη και τα σωματικά».
Οι ομοιότητες ανάμεσα στην Ελληνική αρχαιότητα και τη λαϊκή παράδοση δεν περιορίζονται στις αντιλήψεις και τις γνώσεις, στα θεραπευτικά μέσα και στις χρησιμοποιούμενες μεθόδους. Δεν είναι μόνο η λογική που λειτουργεί κατά τρόπο ανάλογο, αλλά και το παράλογο και το εξωλογικό στοιχείο. Πάντα ο άνθρωπος στρεφόταν στο παράλογο, όταν με το λογικό δεν μπορούσε να καλύψει τις ανάγκες του και πάντα στρεφόταν στο υπερφυσικό, όταν το φυσικό δεν του επαρκούσε ή δεν το γνώριζε. Γιατί πολύ συχνά μπορούσε να εκλαμβάνει ως υπερφυσικό το φυσικό που αγνοούσε, ή να προσωποποιεί και να ερμηνεύει αυθαίρετα, ώστε να το κατανοεί, το υπερφυσικό που με τον τρόπο αυτό φυσικοποιούσε.
Στα πλαίσια αυτής της μελέτης είχαμε την ευκαιρία να δούμε ότι και αυτών των μαγικών μεθόδων η παρουσία στα ιατροσόφια αποτελεί μία εκπληκτική επιβίωση αρχαίας αντίληψης, που έχει αλλάξει μόνο κατά σκοπιμότητα (λ.χ. η αλλαγή του θρησκεύματος από την ειδωλολατρία στον χριστιανισμό) ή από μη κατανόηση και γλωσσική φθορά.
Σε μαγική επωδή, τον 1ο ή 2ο μ.Χ αιώνα που βρέθηκε χαραγμένη σε μεταλλική επιφάνεια* που χρησίμευε ως περίαπτο (lamella) κατά της ημικρανίας, οι ειδικοί επιγραφολόγοι διαβάζουν:
Προς ημίκρανον: Ανταύρα εξήλθαν εκ της θαλάσσης, ανεβόησεν ως έλαφος, ανέκραξεν ως βούς. Υπαντά αυτή Άρτεμις Εφεσία. Αντάυρα που υπάγεις; Εις το ημικράνιον κλπ.
Τα χρόνια του εκχριστιανισμού η ΄Αρτεμις Εφεσία αντικαθίσταται στις μαγικοθρησκευτικές επικλήσεις από τον ίδιο τον Ιησού Χριστό. Τροποποιήσεις της πιο πάνω επωδής έχουν βρεθεί σε διάφορους παπύρους και έχουν δημοσιευθεί από πολλούς ερευνητές. Ενδιαφέρουσα είναι και η παραλλαγή που βρίσκεται σε κώδικα της μονής Σινά και αποδίδεται στον Άγιο Γρηγόριο τον Σιναίτη, στην οποία γίνεται επίκληση του «πρωταρχαγγέλου» Μιχαήλ. Παραλλαγές των νεωτέρων χρόνων έχουν καταγραφεί μέχρι και 1967 (στην Κύπρο). Τέτοιοι εξορκισμοί έχουν διασωθεί πλήθος από τους λαογράφους μας από όλη την Ελλάδα και αναφέρονται στο σταμάτημα της αιμορραγίας, στην απομάκρυνση επιδημιών κλπ.
Τα αναθήματα
Αρχαιότατη είναι και η συνήθεια των αναθημάτων ή όπως τα λέμε σήμερα, των ταμάτων. Παρά το ότι ο Ιπποκράτης, αιώνες πριν, υποστήριξε ότι «μηκέτι το θείον αίτιον είναι» των νοσημάτων, «αλλά τι το ανθρώπινον» πολύς κόσμος εξακολουθούσε να πιστεύει μάλλον στον Ασκληπιό. Στους ναούς του, τα γνωστά Ασκληπιεία, οι ιερείς θεραπευτές ασκούσαν ένα κράμα εμπειρικής και θεουργικής ιατρικής, όπως είδαμε . Προς εξευμενισμό του θείου και για την επίτευξη του θεραπευτικού στόχου οι ασθενείς έταζαν και προσκόμιζαν διάφορα αφιερώματα, τα οποία επέθεταν στο Ασκληπιείο. Έχουν διασωθεί τέτοια αναθήματα από όλα σχεδόν τα Ασκληπιεία, όπως το περιώνυμο της Επιδαύρου, των Αθηνών της Τιτάνης (Κορινθίας), της Κω, της Περγάμου κλπ., συχνά συνοδευόμενα και από επιγραφές. Οι παραστάσεις είναι διάφορες. Ορισμένες λόγου χάριν απεικονίζουν νήπια και είναι αφιερώματα που έγιναν μετά την απόκτηση παιδιού από γυναίκες με δυσκολίες στη σύλληψη ή μετά από θεραπεία άρρωστου παιδιού. Άλλα αναθήματα παριστάνουν μέλη του σώματος: Μαστοί, χέρια, πόδια, αυτιά, μάτια κλπ. Έχουν αφιερωθεί στον Ασκληπιό για τη βοήθειά του στην αποκατάσταση της υγείας των εικονιζόμενων μελών. Πολλά από αυτά εκτίθενται σήμερα στα μουσεία της περιοχής του Ασκληπιείου. Ορισμένα συνοδεύονται από επιγραφές σχετικές με τη θεραπεία, ενώ υπάρχουν και επιγραφές χωρίς απεικονίσεις. Ανάμεσα στα θεραπευμένα μέλη, όπως προκύπτουν από τις παραστάσεις που συνοδεύουν τις επιγραφές, είναι μάτια, πόδια, χέρια, μαστοί ανδρικά γεννητικά όργανα και άλλα, ενώ επιγράφονται τα εξής: “υπέρ υγείας των οφθαλμών», «τον πόδα πονήσας», «υπέρ των μαστών», «υπέρ γυνεκός ει ελευθερωθεί», «ευξάτω ει τεκνώσει», «υπέρ παρωτίδων», «πάσχουσα τοις έσωθεν (sic)» κλπ. Στις επιγραφές αναφέρονται επίσης και οι εκάστοτε θεραπευτές-θεοί.
Τα αναθήματα αποτελούν όχι μόνο ευρήματα της αρχαιολογίας, αλλά και αναφορές σε συγγραφείς, συχνά μετά από μία θαυματουργό θεραπεία. Παράδειγμα αποτελεί κείμενο του Αίλιου Αριστείδη, που γράφει σχετικά με τα αναθήματα τα εξής: « αλλά και μέλη του σώματος αναφέρουν κάποιοι και άνδρες και γυναίκες, ότι με την πρόνοια του θεού (θεραπεύτηκαν)εκείνα που από τη φύση είχαν χαλάσει. Και επιλέγουν ο καθένας κάτι άλλο, οι μεν να το λένε προφορικά, οι δε να το εξηγούν με τα αναθήματα. Σ ¨εμάς όμως όχι μέρος του σώματος, αλλά ολόκληρο το σώμα σύνθεσε και σχημάτισε και αυτός μας το έδωσε ως δώρο »
Ορισμένα αναθήματα δείχνουν όχι μόνο το όργανο αλλά και την πάθηση από την οποία θεραπεύτηκε ο ασθενής. Το πιο εύγλωττο είναι εκείνο το αφιέρωμα πιστού που απεικονίζεται ενώ μεταφέρει στον Ασκληπιό ένα τεράστιο πόδι, σχεδόν «σαν το μπόι του», στο οποίο παραστατικότατα απεικονίζονται οι κιρσοί. Αυτό που διαφεύγει, όμως, είναι με ποιον τρόπο, συντηρητικό ή χειρουργικό έγινε η θεραπεία…
Η πρωτοχριστιανική εκκλησία, στην προσπάθειά της να αποκαθάρει το Χριστιανισμό από τα παγανιστικά κατάλοιπα, πολέμησε τις εγκοιμήσεις, τα αναθήματα αλλά και τα περίαπτα (φυλακτά). Η πολεμική αυτή εκφραζόταν στους λόγους των λειτουργών της εκκλησίας, σε επιστολές τους προς διάφορες νεοσύστατες εκκλησίες, σε συγγράμματα κλπ. Αλλά όχι πάντα. Μερικές φορές η πολεμική έπαιρνε αρκετά βίαιο χαρακτήρα. Το έτος 391, αιματηρές εκδηλώσεις αναστάτωναν τους δρόμους της Αλεξάνδρειας. Ένα φανατικό πλήθος, καθοδηγούμενο από τον επίσκοπο Θεόφιλο, μετά από διαδηλώσεις και πορείες, κατέλαβε το Σεράπειον, όπου συγκεντρώνονταν πολλοί άρρωστοι από όλη την Αίγυπτο, ζητώντας τη θεραπευτική παρέμβαση των Θεών, με εγκοιμήσεις και φέρνοντας αναθήματα.
Το πλήθος, για να καταπολεμήσει τις ειδωλολατρικές αυτές τελετές προχώρησε στην καταστροφή του ναού. Στη συνέχεια, και σύμφωνα με υπάρχουσα συνήθεια να ανεγείρονται χριστιανικοί ναοί στις θέσεις παλαιών παγανιστικών ιερών, οικοδομήθηκε και εκεί ναός. Οι ιερείς του, τους επόμενους αιώνες, διέπρεψαν στην εφαρμογή των πρακτικών εκείνων για τις οποίες ακριβώς καταστράφηκε ο ναός του Σεράπιδος: την εγκοίμηση και τη λήψη αναθημάτων, τα οποία με τον χρόνο αναγκάστηκε να αποδεχτεί και η χριστιανική εκκλησία.
Τα σύγχρονα αναθήματα λέγονται τάματα. Σε ορισμένες περιοχές, ανάλογα και με την παράσταση, λέγονται ασημόπαιδα και ανθρωπάρια. Συχνά είναι απλοϊκά και τυποποιημένα, σε λιγοστές περιπτώσεις πρόκειται για αξιόλογα δημιουργήματα λαϊκής τέχνης. Και, βεβαίως, σήμερα δεν μιλάμε για μαρμάρινα αναθήματα, ούτε θα μπορούσε να γίνει. Πρόκειται για ανάγλυφες, τις πιο πολλές φορές πρεσαριστές απεικονίσεις πάνω σε λεπτό φύλλο μετάλλου. Συχνά το μεταλλικό φύλλο είναι από ευτελές υλικό, άλλες φορές είναι από ασήμι ή και χρυσάφι. Τα τάματα αναρτώνται, συνήθως, από τη θαυματουργή εικόνα. Μάλιστα θεωρείται τόσο πιο θαυματουργή όσο πιο πολλά τάματα έχει κρεμασμένα. Άλλες φορές τα τάματα είναι πολύτιμα :χρυσά δαχτυλίδια και βέρες, ακριβά κοσμήματα προσφέρονται επίσης από τους πιστούς σε θαυματουργούς αγίους. Το πνεύμα της αφιέρωσης είναι από την αρχαιότητα ως σήμερα το ίδιο. Το ίδιο και οι παραστάσεις. «Άμα πονεί κεφάλ’ φέρνουν Κέφαλ’ ασημένιο, χρυσό» καταγράφει από τη Λήμνο ο Μέγας. Ανάλογα γίνεται σ’ όλη τη χώρα.
Ορισμένα από τα τάματα είναι περίεργα . Αναφέρεται η περίπτωση τυφλού ο οποίος προσευχήθηκε στην Παναγία της Τήνου για να βρει το φως του, τάζοντας ότι θα φτιάξει σε χρυσό το πρώτο αντικείμενο που θα έβλεπε, αν η Παναγία του έδινε το φως του. Κατά την παράδοση όταν έγινε το θαύμα, ήταν γονατισμένος έξω από το ναό και το πρώτο πράγμα που είδε ήταν μια πορτοκαλιά, κάτω από την οποία προσευχόταν. Το τάμα του υπάρχει ακόμα κοντά στην εικόνα της Μεγαλόχαρης.
Το τάμα γίνεται από τον ίδιο τον πάσχοντα. Αν είναι παιδί ή αν δεν είναι πολύ «πιστός», μπορεί να γίνει από μέλος της οικογένειας, λόγου χάριν από τη μητέρα ή τη σύζυγο.
Αρχαιότατη είναι και η συνήθεια των αναθημάτων ή όπως τα λέμε σήμερα, των ταμάτων. Παρά το ότι ο Ιπποκράτης, αιώνες πριν, υποστήριξε ότι «μηκέτι το θείον αίτιον είναι» των νοσημάτων, «αλλά τι το ανθρώπινον» πολύς κόσμος εξακολουθούσε να πιστεύει μάλλον στον Ασκληπιό. Στους ναούς του, τα γνωστά Ασκληπιεία, οι ιερείς θεραπευτές ασκούσαν ένα κράμα εμπειρικής και θεουργικής ιατρικής, όπως είδαμε . Προς εξευμενισμό του θείου και για την επίτευξη του θεραπευτικού στόχου οι ασθενείς έταζαν και προσκόμιζαν διάφορα αφιερώματα, τα οποία επέθεταν στο Ασκληπιείο. Έχουν διασωθεί τέτοια αναθήματα από όλα σχεδόν τα Ασκληπιεία, όπως το περιώνυμο της Επιδαύρου, των Αθηνών της Τιτάνης (Κορινθίας), της Κω, της Περγάμου κλπ., συχνά συνοδευόμενα και από επιγραφές. Οι παραστάσεις είναι διάφορες. Ορισμένες λόγου χάριν απεικονίζουν νήπια και είναι αφιερώματα που έγιναν μετά την απόκτηση παιδιού από γυναίκες με δυσκολίες στη σύλληψη ή μετά από θεραπεία άρρωστου παιδιού. Άλλα αναθήματα παριστάνουν μέλη του σώματος: Μαστοί, χέρια, πόδια, αυτιά, μάτια κλπ. Έχουν αφιερωθεί στον Ασκληπιό για τη βοήθειά του στην αποκατάσταση της υγείας των εικονιζόμενων μελών. Πολλά από αυτά εκτίθενται σήμερα στα μουσεία της περιοχής του Ασκληπιείου. Ορισμένα συνοδεύονται από επιγραφές σχετικές με τη θεραπεία, ενώ υπάρχουν και επιγραφές χωρίς απεικονίσεις. Ανάμεσα στα θεραπευμένα μέλη, όπως προκύπτουν από τις παραστάσεις που συνοδεύουν τις επιγραφές, είναι μάτια, πόδια, χέρια, μαστοί ανδρικά γεννητικά όργανα και άλλα, ενώ επιγράφονται τα εξής: “υπέρ υγείας των οφθαλμών», «τον πόδα πονήσας», «υπέρ των μαστών», «υπέρ γυνεκός ει ελευθερωθεί», «ευξάτω ει τεκνώσει», «υπέρ παρωτίδων», «πάσχουσα τοις έσωθεν (sic)» κλπ. Στις επιγραφές αναφέρονται επίσης και οι εκάστοτε θεραπευτές-θεοί.
Τα αναθήματα αποτελούν όχι μόνο ευρήματα της αρχαιολογίας, αλλά και αναφορές σε συγγραφείς, συχνά μετά από μία θαυματουργό θεραπεία. Παράδειγμα αποτελεί κείμενο του Αίλιου Αριστείδη, που γράφει σχετικά με τα αναθήματα τα εξής: « αλλά και μέλη του σώματος αναφέρουν κάποιοι και άνδρες και γυναίκες, ότι με την πρόνοια του θεού (θεραπεύτηκαν)εκείνα που από τη φύση είχαν χαλάσει. Και επιλέγουν ο καθένας κάτι άλλο, οι μεν να το λένε προφορικά, οι δε να το εξηγούν με τα αναθήματα. Σ ¨εμάς όμως όχι μέρος του σώματος, αλλά ολόκληρο το σώμα σύνθεσε και σχημάτισε και αυτός μας το έδωσε ως δώρο »
Ορισμένα αναθήματα δείχνουν όχι μόνο το όργανο αλλά και την πάθηση από την οποία θεραπεύτηκε ο ασθενής. Το πιο εύγλωττο είναι εκείνο το αφιέρωμα πιστού που απεικονίζεται ενώ μεταφέρει στον Ασκληπιό ένα τεράστιο πόδι, σχεδόν «σαν το μπόι του», στο οποίο παραστατικότατα απεικονίζονται οι κιρσοί. Αυτό που διαφεύγει, όμως, είναι με ποιον τρόπο, συντηρητικό ή χειρουργικό έγινε η θεραπεία…
Η πρωτοχριστιανική εκκλησία, στην προσπάθειά της να αποκαθάρει το Χριστιανισμό από τα παγανιστικά κατάλοιπα, πολέμησε τις εγκοιμήσεις, τα αναθήματα αλλά και τα περίαπτα (φυλακτά). Η πολεμική αυτή εκφραζόταν στους λόγους των λειτουργών της εκκλησίας, σε επιστολές τους προς διάφορες νεοσύστατες εκκλησίες, σε συγγράμματα κλπ. Αλλά όχι πάντα. Μερικές φορές η πολεμική έπαιρνε αρκετά βίαιο χαρακτήρα. Το έτος 391, αιματηρές εκδηλώσεις αναστάτωναν τους δρόμους της Αλεξάνδρειας. Ένα φανατικό πλήθος, καθοδηγούμενο από τον επίσκοπο Θεόφιλο, μετά από διαδηλώσεις και πορείες, κατέλαβε το Σεράπειον, όπου συγκεντρώνονταν πολλοί άρρωστοι από όλη την Αίγυπτο, ζητώντας τη θεραπευτική παρέμβαση των Θεών, με εγκοιμήσεις και φέρνοντας αναθήματα.
Το πλήθος, για να καταπολεμήσει τις ειδωλολατρικές αυτές τελετές προχώρησε στην καταστροφή του ναού. Στη συνέχεια, και σύμφωνα με υπάρχουσα συνήθεια να ανεγείρονται χριστιανικοί ναοί στις θέσεις παλαιών παγανιστικών ιερών, οικοδομήθηκε και εκεί ναός. Οι ιερείς του, τους επόμενους αιώνες, διέπρεψαν στην εφαρμογή των πρακτικών εκείνων για τις οποίες ακριβώς καταστράφηκε ο ναός του Σεράπιδος: την εγκοίμηση και τη λήψη αναθημάτων, τα οποία με τον χρόνο αναγκάστηκε να αποδεχτεί και η χριστιανική εκκλησία.
Τα σύγχρονα αναθήματα λέγονται τάματα. Σε ορισμένες περιοχές, ανάλογα και με την παράσταση, λέγονται ασημόπαιδα και ανθρωπάρια. Συχνά είναι απλοϊκά και τυποποιημένα, σε λιγοστές περιπτώσεις πρόκειται για αξιόλογα δημιουργήματα λαϊκής τέχνης. Και, βεβαίως, σήμερα δεν μιλάμε για μαρμάρινα αναθήματα, ούτε θα μπορούσε να γίνει. Πρόκειται για ανάγλυφες, τις πιο πολλές φορές πρεσαριστές απεικονίσεις πάνω σε λεπτό φύλλο μετάλλου. Συχνά το μεταλλικό φύλλο είναι από ευτελές υλικό, άλλες φορές είναι από ασήμι ή και χρυσάφι. Τα τάματα αναρτώνται, συνήθως, από τη θαυματουργή εικόνα. Μάλιστα θεωρείται τόσο πιο θαυματουργή όσο πιο πολλά τάματα έχει κρεμασμένα. Άλλες φορές τα τάματα είναι πολύτιμα :χρυσά δαχτυλίδια και βέρες, ακριβά κοσμήματα προσφέρονται επίσης από τους πιστούς σε θαυματουργούς αγίους. Το πνεύμα της αφιέρωσης είναι από την αρχαιότητα ως σήμερα το ίδιο. Το ίδιο και οι παραστάσεις. «Άμα πονεί κεφάλ’ φέρνουν Κέφαλ’ ασημένιο, χρυσό» καταγράφει από τη Λήμνο ο Μέγας. Ανάλογα γίνεται σ’ όλη τη χώρα.
Ορισμένα από τα τάματα είναι περίεργα . Αναφέρεται η περίπτωση τυφλού ο οποίος προσευχήθηκε στην Παναγία της Τήνου για να βρει το φως του, τάζοντας ότι θα φτιάξει σε χρυσό το πρώτο αντικείμενο που θα έβλεπε, αν η Παναγία του έδινε το φως του. Κατά την παράδοση όταν έγινε το θαύμα, ήταν γονατισμένος έξω από το ναό και το πρώτο πράγμα που είδε ήταν μια πορτοκαλιά, κάτω από την οποία προσευχόταν. Το τάμα του υπάρχει ακόμα κοντά στην εικόνα της Μεγαλόχαρης.
Το τάμα γίνεται από τον ίδιο τον πάσχοντα. Αν είναι παιδί ή αν δεν είναι πολύ «πιστός», μπορεί να γίνει από μέλος της οικογένειας, λόγου χάριν από τη μητέρα ή τη σύζυγο.
Τα φυλακτά
Η ανθρώπινη αδυναμία αναζητά παντού την προστασία, κυρίως τις κρίσιμες ώρες όπως λ.χ. τις ώρες της αρρώστιας. Στη μαγική του σκέψη ο άνθρωπος μπορεί να αναζητήσει προστασία και να πιστέψει στη δύναμη της αποτροπής του κακού από υλικά τα οποία έχουν γι’ αυτόν συμβολική, λατρευτική ή συναισθηματική αξία. Τα αντικείμενα προστατεύουν από το κακό –δηλαδή να προφυλάσσουν- αλλά ακόμα και να θεραπεύσουν . Είναι εύλογο ότι περισσότερο χρήσιμα θεωρούνταν για αρρώστιες που δεν οφείλονταν σε φυσικά αίτια, αλλά σε εκείνες που ήταν αποτέλεσμα της οργής των θεών ή δράσης κακοποιών πνευμάτων και δυνάμεων. Άτομα με χρόνια νοσήματα, που δεν έχουν βρει τη γιατρειά τους στους γιατρούς και τις θεραπείες, είναι φυσικό προσφεύγουν συχνότερα στη χρήση περιάπτων. Το έχει ήδη γράψει ο Πλούταρχος (περ.50-120 μ.Χ)
Οι εν νοσήμασι χρονίοις προς τα κοινά βοηθήματα και τας συνήθεις διαίτας απειπόντες επί καθαρμούς και περίαπτα και ονείρους τρέπονται……..
(Περί του εμφαινομένου προσώπου τω κύκλω της σελήνης, 920 b)
Το ίδιο υποστηρίζει και ο Διόδωρος: Εκείνοι που δυστυχούν εξαιτίας χρονίων νοσημάτων και παρόλο ότι εφαρμόζουν τις θεραπείες των γιατρών δεν είδαν καμιά αλλαγή προς το καλύτερο, καταφεύγουν σε εκείνους που κάνουν θυσίες και στους μάντεις, μερικοί δε δέχονται και τους εξορκισμούς και κάθε είδους φυλακτό.
Εκείνοι τε γάρ οι έν ταίς μακραίς νόσοις δυσποντμούντες όταν ταις παρά των ιατρών θεραπείαις υπακούσαντες μηδέν βέλτιον απαλλάττωσι καφεύγουσιν επί τους θύτας και μάντεις, ένιοι δε προσδέχονται τάς επωδάς και παντοδαπά γενη περιάπτων……
Βεβαίως άλλοι τις προσδέχονται κι άλλοι τις απορρίπτουν. Ορισμένοι τις σατιρίζουν κι άλλοι τις πολεμούν με ιατρικά επιχειρήματα. Μια συνεχής σύγκρουση απόψεων. Υπήρχαν φυλακτά για κάθε χρήση. Ο Αντιφάνης, σατιρικός ποιητής σύγχρονος του Δημοσθένη, διακωμωδεί εκείνα που υποτίθεται ότι προστάτευαν από κολικούς της κοιλιάς και από πεπτικές διαταραχές γενικότερα. Πουλιόνταν ως δακτυλίδια με ειδική πέτρα, πάνω στην οποία ήταν χαραγμένα σύμβολα και φράσεις:
…..ου γάρ κακόν έχω, μήδ’ έχοιμ’ εάν δ’ άρα
στρέφη με περί την γαστέρ’ ή τον ομφαλόν
παρά Φερτάτου δακτύλιος έστι μοι δραχμής
(Fragm. 177 Kock)
Δεν πάσχω από κανένα κακό, λεει, ούτε θα πάθω. Εάν μου ανακατεύεται η κοιλιά ή (στρίβει) ο αφαλός, έχω πάρει δακτυλίδι από τον Φέρτατο για μια δραχμή*.
Αλλά τέτοια φυλακτά-δακτυλίδια δεν πουλούσε μόνο Φέρτατος- πουλούσε και ο Εύδαμος. Απ’ αυτόν, λεει, το είχε πάρει ο δίκαιος στον Πλούτο του Αριστοφάνη, τον οποίο απειλούσε ένας κοινός εκβιαστής:
Ουδέν προτιμώ σου φορώ γάρ πριάμενος
Τον δακτύλιον τονδί, παρ’ Ευδάμου δραχμής….
Νομίζω ότι τα δείγματα είναι αρκετά και χαρακτηριστικά για να επιβεβαιώσουν τη σχέση που δένει τις παλαιότερες με τις νεότερες αντιλήψεις για το ρόλο , την ένδειξη και το περιεχόμενο των φυλακτών.
Κατά τον προηγούμενο μόλις αιώνα , ο αμόρφωτος και απροστάτευτος άνθρωπος των χωριών και των κωμοπόλεων αδυνατούσε να έχει πρόσβαση στις υπηρεσίες υγείας, που συχνά άλλωστε ήταν ανεπαρκείς. Η υψηλή νοσηρότητα και θνησιμότητα ορισμένων ομάδων , όπως λ.χ. οι λεχώνες και τα νεογνά, τον έκανε να αναζητά εναγωνίως προστασία από τις «ανώτερες δυνάμεις» (θείες ή μαγικές) και του έκανε το φυλακτό αναγκαίο. Ο Βιζυηνός, στο διήγημα του « Το αμάρτημα της μητρός μου», γράφει για τη σύγκρουση των θρησκευτικών αισθημάτων της μητέρας του (που την έκαναν να απωθεί φυλακτά και μάγια) και των μητρικών της αισθημάτων μπροστά στον κίνδυνο για τη ζωή της μικρής Αννιώς (που την έκαναν να τα αποδέχεται). Γράφει ακόμα για τη χρήση ενός τέτοιου φυλακτού (χαμαγλί ή χαιμαλί):
Πλησίον εις τον σταυρόν εκρέμασεν εν «χαμαγλί» με μυστηριώδεις αραβικάς λέξεις…………
Αλλά και κατά τον 20ο αιώνα η χρήση των φυλακτών ήταν αρκετά διαδεδομένη , και όσοι σε αυτή την αίθουσα έχουμε φθάσει στο μέσο της ζωής μας έχουμε πολλά να πούμε σχετικά. Δεν θα αναπτύξω, θα αναφέρω όμως απλώς ανάλογες επιβιώσεις θεουργικής ιατρικής.
Α) Για την διευκόλυνση και την προστασία των τοκετών κατά την αρχαιότητα έχουν αναφερθεί αρκετές θεότητες, κυριότατα όμως η θεά των τοκετών Ειλείθνια που βοήθησε ακόμα και τον ίδιο τον Δία να ξεγεννήσει από το κεφάλι του την Αθηνά. Στη σύγχρονη αντίληψη τοκετού είναι η Θεοτόκος (Γοργοεπίκοος και Ελεούσα).
Μάλιστα στην Κύπρο η Ελεούσα έχει γίνει Αγιά Λεχούσα, που ταυτίζεται λεκτικά με τη λεχούσα, δηλ.τη λεχώνα. Και βεβαίως προστάτης άγιος είναι ο Άγιος Ελευθέριος που λευτερώνει την έγκυο. Ενδιαφέρον είανι το γεγονός ότι το παρεκκλήσιο του Μητροπολιτικού ναού των Αθηνών, που ήταν αρχικά αφιερωμένο στην Παναγιά την Γοργοεπίκοου και τώρα τιμάται στο όνομα του Αγίου Ελευθερίου, είναι χτισμένο στη θέση αρχαίου ναού της Ελευθερίας.
Β) Μεγάλη ταυτότηα παρατηρείται στις τελετές του σαραντίσματος που έχει στη βάση της αρκετά στοιχεία υγειονομικής λογικής.
Γ) Οι αντιλήψεις για το κακό μάτι ή βασκανία είναι κοινές στους κατοίκους των χωριών της Μεσογείου τα τελευταία 4000 χρόνια. Η σύμπτωση αυτή των αντιλήψεων αναφέρεται τόσο στο ποιοί ματιάζουν στο ποιοί ματιάζονται, όσο και στο πώς αποτρέπεται αλλά και πως λύεται η κακοποιός επίδραση του φθονερού οφθαλμού.
Δ) Αντιλήψεις για την ιαματική δύναμη του νερού όπως τις βρίσκουμε ήδη στους Ομηρικούς ύμνους του Απόλλωνα, στους Πυθαγόρειους, σε τραγωδίες του Ευριπίδη, στους Βυζαντινούς υμνογράφους αλλά και την τρέχουσα πίστη για τα αγιάσματα ναών και μοναστηριών. Στην Πάτρα στο πηγάδι του παλαιού ναού του Αγίου Ανδρέα υπάρχει επίγραμμα το οποίο μας θυμίζει πως
Νημερτές τοδ’ ύδωρ
Δημήτριος ήν πότε νούσοις
Ένθα παγείς ξύλω Ανδρέας
Πάτρας αμφιβέβηκε.
Β. Οι προφυλακτικές και θεραπευτικές αντιλήψεις.
α) Στις λαικές αντιλήψεις η διατροφή παίζει σημαντικό ρόλο για τη διατήρηση της υγείας και την πρόληψη των νοσημάτων. Το ίδιο ισχύει, βεβαίως, και για τη θεραπεία τόσο των οξέων όσο και των χρόνιων νοσημάτων . Οι διαιτητικές γνώσεις και απόψεις της λαικής παράδοσης, αναφέρονται στο ποιές τροφές πρέπει να καταναλώνονται και ποιες να αποφεύγονται κατά τις διάφορες εποχές του χρόνου, ανάλογα με τις καιρικές συνθήκες του τόπου, τη θερμοκρασία του περιβάλλοντος κλπ. Υπάρχουν επίσης γνώσεις για τρόφιμα κατάλληλα και για τρόφιμα ακατάλληλα κατά τη διαδρομή διαφόρων νοσημάτων. Η προέλευση και αυτών των αντιλήψεων είναι αρχαία, συχνότατα ιπποκρατική. Ο Ιπποκράτης στα Περί Διαίτης βιβλία του μιλά για τη διατροφή του ανθρώπου, και όλοι οι επίγονοι διατηρούν στους επόμενους αιώνες αυτές τις αντιλήψεις. Ο γιατρός, σύμφωνα με τον Ιπποκράτη και τους άλλους αρχαίους γιατρούς συγγραφείς, είναι εκείνος που πρέπει να καθορίζει τη δίαιτα, παίρνοντας υπ’όψη του την ιδιοσυστασία, την ηλικία, τις συνήθειες του ατόμου, την καταστασή του, την εποχή του χρόνου, τις κλιματολογικές συνθήκες και το καταβαλλόμενο έργο.
Σχόλια, ερμηνείες και δικές του παρατηρήσεις πάνω στα έργα αυτά του συγγραφέα έχει γράψει ο Γαληνός και από αυτόν όλοι οι μεταγενέστεροι. Τα χρόνια του Βυζαντίου αρκετοί κωδικοποίησαν αυτές τις γνώσεις όπως λ.χ. ο Ιερόφιλος ο Ιατροσοφιστής αλλά και ο γνωστός Βυζαντινός ποιητής Θεόδωρος Πρόδρομος ή πτωχοπρόδρομος Η κωδικοποίηση αυτή φθάνει στο σημείο να προτείνουν συγκεκριμένη διατροφή κατά μήνα. Και αυτό με τη μορφή των «διαιτητικών μηνολογίων», ίσχε ως πολύ πρόσφατα στη λαική μας ιατρική. Τέτοια μηνολόγια έχουν σωθεί σε όλα σχεδόν τα γιατροσόφια που χρησιμοποιούσαν οι εμπειρικοί θεραπευτάς, ακόμα ως τις πρώτες δεκαετίες του αιώνα.(Ζ)
β) Η φροντίδα των νεογέννητων είναι ένα ακόμα στοιχείο όπου οι αρχαίες και οι λαικές αντιλήψεις ταυτίζονται.
Ι. Το αλάτισμα των νεογέννητων, συνήθεια με σαφή υγειονομικό μάλλον παρά συμβολικό χαρακτήρα περιγράφεται από τον Γαληνό και τους άλλους αρχαίους συγγραφείς και με ιδιαίτερη έμφαση από τον κατ’ εξοχή γυναικολόγο και νεογνολόγο της αρχαιότητας, τον Σωρανό.
ΙΙ. Το σπαργάνωμα που περιγράφεται ήδη από τους Ομηρικούς ύμνους, τους ποιητές της αρχαιότητας και τους αρχαίους γιατρούς. Ο Σωρανός στο Γυναικαίων το Δεύτερον βιβλίο του αναφέρεται εκτενώς όχι μόνο στα σπάργανα αλλά και στον τρόπο κατασκευής τους, και στους τρόπους περίδεσης των μωρών, απόψεις που έμεναν σε ισχύ για το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού ως τα μέσα του απερχόμενου 20ου αιώνα.
ΙΙΙ. Αντιλήψεις για διάφορες ουσίες με αντισηπτική δράση όπως λ.χ. το κρασί, που αναφέρεται για το πλύσιμο τραυμάτων ήδη από τα ομηρικά έπη κι ως τα δημοτικά μας τραγούδια.
Νίψατο δι’ αυτό χείρας, αφύσατο δ’ αίθοπα οίνον γράφει ο Όμηρος.
(τα χέρια του ένιψε, κρασί μαύρο γεμίζοντάς τα)
Έλκεα ξύμπαντα ου χρη τάγγειν πλην οίνω, γράφει ο Ιπποκράτης.
Τα ίδια υποστηρίζουν ο Γαληνός και ο κατ’ εξοχήν χειρουργός της αρχαιότητας, ο Παύλος ο Αιγηνίτης.
……… και φέρει και γλυκό κρασί από τους Παπάδες να πλύνω τη λαβωματιά οπού’ μαι λαβωμένος, λέει ο κλέφτης του δημοτικού μας τραγουδιού.
Αντίστοιχες αντιλήψεις για την αντισηπτική της δράση υπάρχουν ως τις μέρες μας και για το θαλασσινό νερό, και για το ξύδι και για το λάδι. Δεν είναι δε άσχετο το γεγονός ότι τόσο το κρασί, όσο και το λάδι είναι καθαγιασμένα σε όλες τις θρησκείες που αναπτύχθηκαν στην περιοχή των χωρών της Μεσογείου, από τα αρχαιότατα χρόνια.
ΙV. Ο τρόπος αντιμετώπισης των δαγκωμάτων φιδιών με περίδεση του δαγκωμένου σκέλους, σχάση της πληγής, εκμύζηση-ρούφηγμα δηλαδή ή εφαρμογή βεντούζας ή βδέλλας, ήταν ο ίδιος από την εποχή του Νίκανδρου του Καλοφώνιου, που τα περιγράφει έτσι ακριβώς τον 7ο αιώνα π.Χ. ως τα μέσα του 20ου αιώνα.
Το ίδιο ισχύει και για βότανα ή άλλα υλικά όπως λ.χ. κοπανισμένα καβούρια, που τοποθετούσαν ως επιθέματα πάνω στην περιοχή του δαγκώματος από άλλα ζώα.
V. Τα αμμόλουτρα, που ακόμα βλέπουμε πολλούς να τα χρησιμοποιούν τα καλοκαίρια είναι κι αυτά μια αρχαιότατη πρακτική για την οποία δίνει αναλυτικές οδηγίες ο Ορειβάσιος.
Ο ίδιος αναφέρεται και στα ιαματικά λουτρά που αν και επιστημονικώς αναπόδεικτης αποτελεσματικότητας, ο κόσμος εξακολουθεί να χρησιμοποιεί και να υπολήπτεται.
Γ. Θεραπευτικές Μέθοδοι.
Βεντούζες. Από τις πιο παραδεδειγμένες μεθόδους της λαϊκής ιατρικής και σε ευρύτατη χρήση ως πριν λίγες δεκαετιές ήταν και οι βεντούζες. Η προέλευση της χάνεται στο παρελθόν και προσεγγίζει τα μυθολογικά χρόνια, καθώς ο Τελεσφόρος, ιαματική δευτερεύουσα θεότητά που ακολουθούσε τον Ασκληπιό, απεικονίζεται με βεντούζα.
Βεντούζες υπήρχαν κατ’ αρχήν κεράτινες (από κέρατα ζώων, στη συνέχεια έγιναν μεταλλικές και γυάλινες. Έχουν βρεθεί πολλές βεντούζες από την αρχαιότητα, όπως και σπαθομήλη, εργαλείο για «κοφτές βεντούζες». Ο Αρεταίος αναφέρει τη χρήση τους 48 διαφορετικές περιπτώσεις, γεγονός που δείχνει την εκτεταμένη της χρήση κατά την αρχαιότητα.
γεγονός που δείχνει την εκτεταμένη της χρήση κατά την αρχαιότητα.
Φλεβοτομία.Η φλεβοτομία όπως και η εφαρμογή βδελλών, οι κοφτές βεντούζες και οι υποκλυσμοί ήταν θεραπευτικές μέθοδοι σύμφωνες με την Ιπποκρατική αντίληψη της αιτιολογίας των νοσημάτων. Σύμφωνα με τον Ιπποκράτη τα νοσήματα προκαλούνται από διαταραχή των 4 χυμών του οργανισμού (αίμα, φλέγμα, κιτρίνη χολή, και μέλαινα χολή), και οι σχετικές ενέργειες απέβλεπαν στο να αποκαταστήσουν την διαταραγμένη ισορροπία. Όλοι οι αρχαίοι συγγραφείς δίνουν οδηγίες για τις ενδείξεις φλεβοτομίας την εποχή που πρέπει να γίνεται, τον τρόπο κλπ. Το ίδιο ακολουθούν και άλλοι οι εμπειρικοί, ακόμα και οι σπουδασμένοι γιατροί επί αιώνες. Ο Διον. Πύρρος ο Θετταλός γράφει στα 1831 ότι οι γιατροί που ήταν φανατικοί της φλεβοτομίας έχυσαν περισσότερο αίμα Ελλήνων από όσο έχυσαν όλοι οι Άραβες του Ιμπραϊμη και ότι όσους ανθρώπους έστειλαν αυτοί στον άλλο κόσμο, ούτε όλος ο πόλεμος έστειλε τόσους!
Βδέλλες γράφονται ως θεραπευτικό μέσον ήδη από τον 7ον αιώνα π.Χ. ενώ τελευταία φορά τις βρίσκω γραμμένες σε ιατρικό βιβλίο του 1974! Και των βδελλών η χρήση ήταν εκτεταμένη και τις σατιρίζει ο Δημ. Βυζάντιος στην «Βαβυλωνία» του.
Τα εκδόρια ή βεζικάντια και τα καταπλάσματα προσφιλή μέσα οικιακής ιατρικής, κράτησαν κι αυτά τις ενδείξεις τους επί σειρά αιώνων κι ίσως τα τελευταία (καταπλάσματα) να έχουν ακόμα θιασώτες. Σίγουρο είναι πως έχουν θιασώτες τα έμπλαστρα ή κηρωτές ή τσιρότα για τα οποία οι αναφορές μέχρι των αρχαίων και βυζαντινών συγγραφέων είναι αναρίθμητες. Ο ίδιος ο Ρωμανός ο Μελωδός αναφέρει τα έμπλαστρα στην υμνογραφία του τόσο με φυσική όσο και με μεταφυσική έννοια:
πέμψον αθεωρήτως/την αφανή πληγή μου/την αόρατον έμπλαστρον,
Εννοώντας την χάρη του Θεού. Και :
Πάσαις ταις νόσοις/εμπλάστροις προσαρμόζει.
Οι αρχαίες συνταγές για την κατασκευή τους, όπως έχουν σωθεί στα ιατρικά συγγράμματα, σχεδόν ταυτίζονται με εκείνες που βρίσκουμε στα ιατροσόφια των εμπειρικών.
Περιτύλιξη στις προβιές. Ο Παύλος ο Αιγινήτης ο οποίος και μεταφέρει τις γνώσεις και των αρχαιοτέρων του χειρουργών συνιστά για τους μαστιγωμένους την περύλιξη τους σε δέρματα φρεσκοσφαγμένων προβάτων, την ίδια μέθοδο χρησιμοποιεί ο Μακρυγιάννης για να περιθάλψει μαστιγωμένους στρατιώτες του («τους έβαλα στις προβιές»). Την περιγράφει σε χρήση στην Αττική ο γιατρός Ξύδης (1883) και την χρησιμοποιεί ο γιατρός Αναστ. Λιάπης στα Ζαγοροχώρια μέσα του 20ου αιώνα. Την ίδια μέθοδο βλέπουν «Οι Γιατροί του Κόσμου» σε χρήση από τους ορεσίβιους αντάρτες του Αφγανιστάν και την ανακοινώνουν το 1980. Να υποθέσουμε ένα αρχαίο κατάλοιπο από τις στρατιές των Μακεδόνων που έφτασαν εκεί τα χρόνια του Μεγ. Αλεξάνδρου;
Άλλες περιτυλίξεις. Ο Νίκανδρος ο Κολοφώνιος στα «Θηριακά» συνιστά την περίθαλψη των δαγκωμένων από φίδι και άλλα ζώα την περιτύλιξη σε δερμάτινους ασκούς ή νεοσφαγμένα μικρά ζώα. Ο Αέτιος (6ος αι. μ.Χ.) μιλά για την τοποθέτηση νεοσφαγμένων ζώων (όρνεις, ερίφια, αρνες, δέλφακες) σε δαγκωμένα ή κακοποιημένα μέλη. Η Σ. Χαβιάρα Καραχάλιου αναφέρει περίπτωση εμπειρικού στη Χίο που χρησιμοποιούσε αυτή την μέθοδο πριν 60 χρόνια σε διάφορες βαριές και δυσκολοθεράπευτες κακώσεις.
Μαιευτικός δίφρος. Ένα ιδιαίτερο σχόλιο πρέπει να γίνει για τον μαιευτικό δίφρο, τον οποίο αναφέρουν οι αρχαίοι γιατροί συγγραφείς για την διευκόλυνση του τοκετού. Τον δίφρο περιγράφει ο Ιπποκράτης και μεταγενέστερα ο Σωρανός, ήταν όμως κατά πολύ αρχαιότερος. Όπως γράφει ο Ιπποκράτης πρώτος τον είχε μεταχειρισθεί ο Ευρυφών ο Κνίδιος. Οδίφρος ως σελλί ή σκαμνί της γέννας διατηρήθηκε επί σειρά αιώνων και το περιέγραψαν περιηγητές τον 18ο και 19ο αιώνα. Λαογράφοι από την Κρήτη, την Κύπρο και αλλού αναφέρονται στην χρήση του και κατά τον 20ο αιώνα από τις μαμές, οι οποίες συχνά τον κουβαλούσαν μαζί τους όταν πήγαιναν να ξεγεννήσουν κάποια γυναίκα. Σκαμνί της γέννας υπάρχει τόσο στο λαογραφικό μουσείο της Χίου όσο και στο Μουσείο Μπενάκη στην Αθήνα.
Η λαϊκή ιατρική και οι εμπειρικές μαμές, αν και αγνοούσαν τα έργα του Ιπποκράτη και του Σωρανού χρησιμοποιούσαν όπως έχουν καταγράψει οι λαογράφοι και οι μελετητές της λαϊκής ιατρικής, τις μεθόδους που εκείνοι περιέγραψαν στα βιβλία τους, όπως τις διάφορες σείσεις σε περιπτώσεις δυστοκίας.
Νοσήματα. Αρχαίες μέθοδοι διαπιστώνεται ότι έχουν επιβιώσει και στην αντιμετώπιση διαφόρων νοσημάτων, όπως το λεγόμενο πάτημα των αμυγδαλών (με το δάκτυλο), το κόψιμο του χαλινού της γλώσσας σε περιπτώσεις ίκτερου, διάφορες αλοιφές για δερματοπάθειες κλπ.
Δ. Βότανα.
Για το πολύ ενδιαφέρον αυτό τμήμα , θα υπάρξει χωριστή εισήγηση από άλλον ομιλητή.
Κυρίες και κύριοι.
Είναι πράγματι εντυπωσιακό το να ανακαλύπτεις πως το παρελθόν αντιστέκεται στην εξαφάνιση του, πως προσπαθεί να επιβιώσει στο παρόν, πώς το διαποτίζει ή το διαβρώνει, ενσωματούμενο με τρόπο που συχνά δεν ξεχωρίζει ότι έχει άλλη προέλευση και άλλη ηλικία. Κατά καιρούς ανθρωπολόγοι και λαογράφοι έχουν επισημάνει τέτοια επιβιώματα στο σύγχρονο πολιτισμό. Λεπτομέρειες της καθημερινής ζωής, συχνά μη επιδεχόμενες λογικές ερμηνείες, εξακολουθούν πεισματικά να ζουν και να αποτελούν στοιχείο συνδετικό με βιώματα, αναμνήσεις, πρόσωπα και καταστάσεις που είναι αναγκαία στο «ευ ζήν». Από τα κάλαντα των γιορτών ως τα κόλλυβα των μνημοσύνων και το κορδονάκι του Μάρτη στο χέρι, ως την σκιλλοκρεμμύδα της πρωτοχρονιάς, από το φάσκελο ως το «χτύπα ξύλο», από το τάμα στην εκκλησία ως το έμπλαστρο- κι ένα πλήθος ακόμα στοιχεία καθημερινότητας που μας δένουν σφιχτά με τους αιώνες και τις ρίζες μας.
`Έχω δοκιμάσει ιδιαίτερη κατάπληξη για τον μεγάλο γλωσσικό και λαογραφικό θησαυρό πού επίμονα και καρτερικά έχει επιβιώσει από τα χρόνια τα παλιά, παρά τις ποικίλες τύχες τού δοκιμασμένου λαού μας.
Γράφει ο Δημ. Κρεκούκιας, μεταφέροντας την εμπειρία του από λαογραφικές αποστολές στο Βορειοελλαδικό χώρο. Και τέτοια επιβιώματα βρίσκουμε πλήθος και στα έθιμα και στα παραμύθια και στη λαϊκή μετεωρολογία και στην ερμηνεία των ονείρων και στις αντιλήψεις για τα ζώα και τι φυσικό περιβάλλον και στη λαϊκή λατρεία.
Ενδείξεις από διαφόρους τομείς γνώσης συνηγορούσαν ότι μεγάλο μέρος των πίστεων στην Ελλάδα, ακόμα του όψιμου 19ου αιώνα και του πρώιμου 20ου αιώνα, ήταν κατευθείαν επιβιώσεις αντίστοιχων αρχαίων, όχι μόνο της νεώτερης ή κλασικής αρχαιότητας, αλλά ακόμα και της Μινωικής και της Μυκηναϊκής. Ευρήματα σε εκτεταμένο πεδίο έρευνας όπως του Lawson και των Schmidt και Inger και άλλα σε πιο περιορισμένη έκταση, αλλά σε μεγαλύτερα βάθος, δίνουν στοιχεία κοινά για 25 ολόκληρους αιώνες. Βεβαίως πολλές αλλαγές έχουν γίνει με το χρόνο. Εισβολείς, έμποροι, ταξιδιώτες, πρόσφυγες, παλιννοστούντες, επιρροές κράτους κι εκκλησίας επέφεραν μεταβολές, αλλά άφησαν άθικτους τους πυρήνες.
Τα πιο πάνω στοιχεία ισχύουν για τη λαϊκή ιατρική, που και αυτή αποτελεί ένα συστατικό, όχι μόνο της καθημερινότητας, αλλά και του πολιτισμού. Η διατήρηση των γνώσεων και των αντιλήψεων ήταν ανάγκη ζωής για τους παραδοσιακούς πληθυσμούς. Σε εποχές που η τεχνολογία ήταν ανύπαρκτη , τα μέσα μηδαμινά και η οργάνωση ανεπαρκής, η παράδοση ήταν η μόνη που μπορούσε να προσφέρει εξασφάλιση αλλά και αίσθηση σιγουριάς σε ώρες κρίσιμες. Για το λόγο αυτό διατηρήθηκαν και ανιχνεύονται στοιχεία που ανάγονται ακόμα και στους προχριστιανικούς χρόνους και εξακολουθούν να υπάρχουν. Από αυτά, άλλα αφορούν σε πίστεις και αντιλήψεις, άλλα σε χειροπρακτικές τεχνικές και άλλα σε συντηρητικές θεραπευτικές παρεμβάσεις- δηλαδή σε ουσίες φυσικού κόσμου με φαρμακευτική δράση. Κι όχι μόνο καταδεικνύεται αυτή η συνέχεια, αλλά και τεκμηριώνεται με την παράθεση κειμένων από τους αρχαίους και των πληροφοριών από την λαϊκή θεραπευτική.
Όσο για την σκοπιμότητα της μελέτης, δεν πρόκειται για την απλή ευχαρίστηση της ανακάλυψης στοιχείων ενός ενδόξου παρελθόντος που επιβιώνουν στην καθημερινή ζωή των ανθρώπων μας. Πρόκειται περισσότερο για την κατάδειξη τού πώς η ιστορία επηρεάζει τη σύγχρονη συμπεριφορά, πως η παράδοση του χθες υπαγορεύει όρους του σήμερα – αλλά και κάτι πρακτικότερο: πόσο λίγο είχε αλλάξει η ζωή, κυρίως στην ύπαιθρο, στη διάρκεια πολλών αιώνων κι ως τα μέσα περίπου του αιώνα μας.
Είναι επίσης χρήσιμη γιατί μπορεί να μας διδάξει περισσότερα για τον άνθρωπο: ποια από τα στοιχεία που απαρτίζουν τη ζωή και τη συμπεριφορά του μπορούν να επιβιώνουν, με τι σχετίζονται, πώς τροποποιούνται, πώς εξάπτονται (κι έχουμε λ.χ. φαινόμενα τύπου «νερό του Καματερού» σε μια τεχνοκρατούμενη κοινωνία) – ποιες είναι, τέλος πάντων, οι σταθερές της ανθρώπινης φύσης.
Κι ακόμα είναι – όχι μόνο χρήσιμη θα έλεγα – αναγκαία, γιατί μπορεί να μας δώσει την αίσθηση της συνέχειας, της σύνδεσης με τους προγόνους, με αυτό που αποκαλούμε «ρίζες», μια στήριξη που μας είναι τόσο αναγκαία για να εξακολουθήσουμε να υπάρχουμε…
Γεράσιμος Α Ρηγάτος , Παθολόγος Ογκολόγος.
(τροποποιημένο απόσπασμα από το ομώνυμο βιβλίο που κυκλοφορεί απo τις εκδόσεις ΒΗΤΑ., Ανδριανείου 3 και Κατεχάκη)
www.iama.gr
Η ανθρώπινη αδυναμία αναζητά παντού την προστασία, κυρίως τις κρίσιμες ώρες όπως λ.χ. τις ώρες της αρρώστιας. Στη μαγική του σκέψη ο άνθρωπος μπορεί να αναζητήσει προστασία και να πιστέψει στη δύναμη της αποτροπής του κακού από υλικά τα οποία έχουν γι’ αυτόν συμβολική, λατρευτική ή συναισθηματική αξία. Τα αντικείμενα προστατεύουν από το κακό –δηλαδή να προφυλάσσουν- αλλά ακόμα και να θεραπεύσουν . Είναι εύλογο ότι περισσότερο χρήσιμα θεωρούνταν για αρρώστιες που δεν οφείλονταν σε φυσικά αίτια, αλλά σε εκείνες που ήταν αποτέλεσμα της οργής των θεών ή δράσης κακοποιών πνευμάτων και δυνάμεων. Άτομα με χρόνια νοσήματα, που δεν έχουν βρει τη γιατρειά τους στους γιατρούς και τις θεραπείες, είναι φυσικό προσφεύγουν συχνότερα στη χρήση περιάπτων. Το έχει ήδη γράψει ο Πλούταρχος (περ.50-120 μ.Χ)
Οι εν νοσήμασι χρονίοις προς τα κοινά βοηθήματα και τας συνήθεις διαίτας απειπόντες επί καθαρμούς και περίαπτα και ονείρους τρέπονται……..
(Περί του εμφαινομένου προσώπου τω κύκλω της σελήνης, 920 b)
Το ίδιο υποστηρίζει και ο Διόδωρος: Εκείνοι που δυστυχούν εξαιτίας χρονίων νοσημάτων και παρόλο ότι εφαρμόζουν τις θεραπείες των γιατρών δεν είδαν καμιά αλλαγή προς το καλύτερο, καταφεύγουν σε εκείνους που κάνουν θυσίες και στους μάντεις, μερικοί δε δέχονται και τους εξορκισμούς και κάθε είδους φυλακτό.
Εκείνοι τε γάρ οι έν ταίς μακραίς νόσοις δυσποντμούντες όταν ταις παρά των ιατρών θεραπείαις υπακούσαντες μηδέν βέλτιον απαλλάττωσι καφεύγουσιν επί τους θύτας και μάντεις, ένιοι δε προσδέχονται τάς επωδάς και παντοδαπά γενη περιάπτων……
Βεβαίως άλλοι τις προσδέχονται κι άλλοι τις απορρίπτουν. Ορισμένοι τις σατιρίζουν κι άλλοι τις πολεμούν με ιατρικά επιχειρήματα. Μια συνεχής σύγκρουση απόψεων. Υπήρχαν φυλακτά για κάθε χρήση. Ο Αντιφάνης, σατιρικός ποιητής σύγχρονος του Δημοσθένη, διακωμωδεί εκείνα που υποτίθεται ότι προστάτευαν από κολικούς της κοιλιάς και από πεπτικές διαταραχές γενικότερα. Πουλιόνταν ως δακτυλίδια με ειδική πέτρα, πάνω στην οποία ήταν χαραγμένα σύμβολα και φράσεις:
…..ου γάρ κακόν έχω, μήδ’ έχοιμ’ εάν δ’ άρα
στρέφη με περί την γαστέρ’ ή τον ομφαλόν
παρά Φερτάτου δακτύλιος έστι μοι δραχμής
(Fragm. 177 Kock)
Δεν πάσχω από κανένα κακό, λεει, ούτε θα πάθω. Εάν μου ανακατεύεται η κοιλιά ή (στρίβει) ο αφαλός, έχω πάρει δακτυλίδι από τον Φέρτατο για μια δραχμή*.
Αλλά τέτοια φυλακτά-δακτυλίδια δεν πουλούσε μόνο Φέρτατος- πουλούσε και ο Εύδαμος. Απ’ αυτόν, λεει, το είχε πάρει ο δίκαιος στον Πλούτο του Αριστοφάνη, τον οποίο απειλούσε ένας κοινός εκβιαστής:
Ουδέν προτιμώ σου φορώ γάρ πριάμενος
Τον δακτύλιον τονδί, παρ’ Ευδάμου δραχμής….
Νομίζω ότι τα δείγματα είναι αρκετά και χαρακτηριστικά για να επιβεβαιώσουν τη σχέση που δένει τις παλαιότερες με τις νεότερες αντιλήψεις για το ρόλο , την ένδειξη και το περιεχόμενο των φυλακτών.
Κατά τον προηγούμενο μόλις αιώνα , ο αμόρφωτος και απροστάτευτος άνθρωπος των χωριών και των κωμοπόλεων αδυνατούσε να έχει πρόσβαση στις υπηρεσίες υγείας, που συχνά άλλωστε ήταν ανεπαρκείς. Η υψηλή νοσηρότητα και θνησιμότητα ορισμένων ομάδων , όπως λ.χ. οι λεχώνες και τα νεογνά, τον έκανε να αναζητά εναγωνίως προστασία από τις «ανώτερες δυνάμεις» (θείες ή μαγικές) και του έκανε το φυλακτό αναγκαίο. Ο Βιζυηνός, στο διήγημα του « Το αμάρτημα της μητρός μου», γράφει για τη σύγκρουση των θρησκευτικών αισθημάτων της μητέρας του (που την έκαναν να απωθεί φυλακτά και μάγια) και των μητρικών της αισθημάτων μπροστά στον κίνδυνο για τη ζωή της μικρής Αννιώς (που την έκαναν να τα αποδέχεται). Γράφει ακόμα για τη χρήση ενός τέτοιου φυλακτού (χαμαγλί ή χαιμαλί):
Πλησίον εις τον σταυρόν εκρέμασεν εν «χαμαγλί» με μυστηριώδεις αραβικάς λέξεις…………
Αλλά και κατά τον 20ο αιώνα η χρήση των φυλακτών ήταν αρκετά διαδεδομένη , και όσοι σε αυτή την αίθουσα έχουμε φθάσει στο μέσο της ζωής μας έχουμε πολλά να πούμε σχετικά. Δεν θα αναπτύξω, θα αναφέρω όμως απλώς ανάλογες επιβιώσεις θεουργικής ιατρικής.
Α) Για την διευκόλυνση και την προστασία των τοκετών κατά την αρχαιότητα έχουν αναφερθεί αρκετές θεότητες, κυριότατα όμως η θεά των τοκετών Ειλείθνια που βοήθησε ακόμα και τον ίδιο τον Δία να ξεγεννήσει από το κεφάλι του την Αθηνά. Στη σύγχρονη αντίληψη τοκετού είναι η Θεοτόκος (Γοργοεπίκοος και Ελεούσα).
Μάλιστα στην Κύπρο η Ελεούσα έχει γίνει Αγιά Λεχούσα, που ταυτίζεται λεκτικά με τη λεχούσα, δηλ.τη λεχώνα. Και βεβαίως προστάτης άγιος είναι ο Άγιος Ελευθέριος που λευτερώνει την έγκυο. Ενδιαφέρον είανι το γεγονός ότι το παρεκκλήσιο του Μητροπολιτικού ναού των Αθηνών, που ήταν αρχικά αφιερωμένο στην Παναγιά την Γοργοεπίκοου και τώρα τιμάται στο όνομα του Αγίου Ελευθερίου, είναι χτισμένο στη θέση αρχαίου ναού της Ελευθερίας.
Β) Μεγάλη ταυτότηα παρατηρείται στις τελετές του σαραντίσματος που έχει στη βάση της αρκετά στοιχεία υγειονομικής λογικής.
Γ) Οι αντιλήψεις για το κακό μάτι ή βασκανία είναι κοινές στους κατοίκους των χωριών της Μεσογείου τα τελευταία 4000 χρόνια. Η σύμπτωση αυτή των αντιλήψεων αναφέρεται τόσο στο ποιοί ματιάζουν στο ποιοί ματιάζονται, όσο και στο πώς αποτρέπεται αλλά και πως λύεται η κακοποιός επίδραση του φθονερού οφθαλμού.
Δ) Αντιλήψεις για την ιαματική δύναμη του νερού όπως τις βρίσκουμε ήδη στους Ομηρικούς ύμνους του Απόλλωνα, στους Πυθαγόρειους, σε τραγωδίες του Ευριπίδη, στους Βυζαντινούς υμνογράφους αλλά και την τρέχουσα πίστη για τα αγιάσματα ναών και μοναστηριών. Στην Πάτρα στο πηγάδι του παλαιού ναού του Αγίου Ανδρέα υπάρχει επίγραμμα το οποίο μας θυμίζει πως
Νημερτές τοδ’ ύδωρ
Δημήτριος ήν πότε νούσοις
Ένθα παγείς ξύλω Ανδρέας
Πάτρας αμφιβέβηκε.
Β. Οι προφυλακτικές και θεραπευτικές αντιλήψεις.
α) Στις λαικές αντιλήψεις η διατροφή παίζει σημαντικό ρόλο για τη διατήρηση της υγείας και την πρόληψη των νοσημάτων. Το ίδιο ισχύει, βεβαίως, και για τη θεραπεία τόσο των οξέων όσο και των χρόνιων νοσημάτων . Οι διαιτητικές γνώσεις και απόψεις της λαικής παράδοσης, αναφέρονται στο ποιές τροφές πρέπει να καταναλώνονται και ποιες να αποφεύγονται κατά τις διάφορες εποχές του χρόνου, ανάλογα με τις καιρικές συνθήκες του τόπου, τη θερμοκρασία του περιβάλλοντος κλπ. Υπάρχουν επίσης γνώσεις για τρόφιμα κατάλληλα και για τρόφιμα ακατάλληλα κατά τη διαδρομή διαφόρων νοσημάτων. Η προέλευση και αυτών των αντιλήψεων είναι αρχαία, συχνότατα ιπποκρατική. Ο Ιπποκράτης στα Περί Διαίτης βιβλία του μιλά για τη διατροφή του ανθρώπου, και όλοι οι επίγονοι διατηρούν στους επόμενους αιώνες αυτές τις αντιλήψεις. Ο γιατρός, σύμφωνα με τον Ιπποκράτη και τους άλλους αρχαίους γιατρούς συγγραφείς, είναι εκείνος που πρέπει να καθορίζει τη δίαιτα, παίρνοντας υπ’όψη του την ιδιοσυστασία, την ηλικία, τις συνήθειες του ατόμου, την καταστασή του, την εποχή του χρόνου, τις κλιματολογικές συνθήκες και το καταβαλλόμενο έργο.
Σχόλια, ερμηνείες και δικές του παρατηρήσεις πάνω στα έργα αυτά του συγγραφέα έχει γράψει ο Γαληνός και από αυτόν όλοι οι μεταγενέστεροι. Τα χρόνια του Βυζαντίου αρκετοί κωδικοποίησαν αυτές τις γνώσεις όπως λ.χ. ο Ιερόφιλος ο Ιατροσοφιστής αλλά και ο γνωστός Βυζαντινός ποιητής Θεόδωρος Πρόδρομος ή πτωχοπρόδρομος Η κωδικοποίηση αυτή φθάνει στο σημείο να προτείνουν συγκεκριμένη διατροφή κατά μήνα. Και αυτό με τη μορφή των «διαιτητικών μηνολογίων», ίσχε ως πολύ πρόσφατα στη λαική μας ιατρική. Τέτοια μηνολόγια έχουν σωθεί σε όλα σχεδόν τα γιατροσόφια που χρησιμοποιούσαν οι εμπειρικοί θεραπευτάς, ακόμα ως τις πρώτες δεκαετίες του αιώνα.(Ζ)
β) Η φροντίδα των νεογέννητων είναι ένα ακόμα στοιχείο όπου οι αρχαίες και οι λαικές αντιλήψεις ταυτίζονται.
Ι. Το αλάτισμα των νεογέννητων, συνήθεια με σαφή υγειονομικό μάλλον παρά συμβολικό χαρακτήρα περιγράφεται από τον Γαληνό και τους άλλους αρχαίους συγγραφείς και με ιδιαίτερη έμφαση από τον κατ’ εξοχή γυναικολόγο και νεογνολόγο της αρχαιότητας, τον Σωρανό.
ΙΙ. Το σπαργάνωμα που περιγράφεται ήδη από τους Ομηρικούς ύμνους, τους ποιητές της αρχαιότητας και τους αρχαίους γιατρούς. Ο Σωρανός στο Γυναικαίων το Δεύτερον βιβλίο του αναφέρεται εκτενώς όχι μόνο στα σπάργανα αλλά και στον τρόπο κατασκευής τους, και στους τρόπους περίδεσης των μωρών, απόψεις που έμεναν σε ισχύ για το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού ως τα μέσα του απερχόμενου 20ου αιώνα.
ΙΙΙ. Αντιλήψεις για διάφορες ουσίες με αντισηπτική δράση όπως λ.χ. το κρασί, που αναφέρεται για το πλύσιμο τραυμάτων ήδη από τα ομηρικά έπη κι ως τα δημοτικά μας τραγούδια.
Νίψατο δι’ αυτό χείρας, αφύσατο δ’ αίθοπα οίνον γράφει ο Όμηρος.
(τα χέρια του ένιψε, κρασί μαύρο γεμίζοντάς τα)
Έλκεα ξύμπαντα ου χρη τάγγειν πλην οίνω, γράφει ο Ιπποκράτης.
Τα ίδια υποστηρίζουν ο Γαληνός και ο κατ’ εξοχήν χειρουργός της αρχαιότητας, ο Παύλος ο Αιγηνίτης.
……… και φέρει και γλυκό κρασί από τους Παπάδες να πλύνω τη λαβωματιά οπού’ μαι λαβωμένος, λέει ο κλέφτης του δημοτικού μας τραγουδιού.
Αντίστοιχες αντιλήψεις για την αντισηπτική της δράση υπάρχουν ως τις μέρες μας και για το θαλασσινό νερό, και για το ξύδι και για το λάδι. Δεν είναι δε άσχετο το γεγονός ότι τόσο το κρασί, όσο και το λάδι είναι καθαγιασμένα σε όλες τις θρησκείες που αναπτύχθηκαν στην περιοχή των χωρών της Μεσογείου, από τα αρχαιότατα χρόνια.
ΙV. Ο τρόπος αντιμετώπισης των δαγκωμάτων φιδιών με περίδεση του δαγκωμένου σκέλους, σχάση της πληγής, εκμύζηση-ρούφηγμα δηλαδή ή εφαρμογή βεντούζας ή βδέλλας, ήταν ο ίδιος από την εποχή του Νίκανδρου του Καλοφώνιου, που τα περιγράφει έτσι ακριβώς τον 7ο αιώνα π.Χ. ως τα μέσα του 20ου αιώνα.
Το ίδιο ισχύει και για βότανα ή άλλα υλικά όπως λ.χ. κοπανισμένα καβούρια, που τοποθετούσαν ως επιθέματα πάνω στην περιοχή του δαγκώματος από άλλα ζώα.
V. Τα αμμόλουτρα, που ακόμα βλέπουμε πολλούς να τα χρησιμοποιούν τα καλοκαίρια είναι κι αυτά μια αρχαιότατη πρακτική για την οποία δίνει αναλυτικές οδηγίες ο Ορειβάσιος.
Ο ίδιος αναφέρεται και στα ιαματικά λουτρά που αν και επιστημονικώς αναπόδεικτης αποτελεσματικότητας, ο κόσμος εξακολουθεί να χρησιμοποιεί και να υπολήπτεται.
Γ. Θεραπευτικές Μέθοδοι.
Βεντούζες. Από τις πιο παραδεδειγμένες μεθόδους της λαϊκής ιατρικής και σε ευρύτατη χρήση ως πριν λίγες δεκαετιές ήταν και οι βεντούζες. Η προέλευση της χάνεται στο παρελθόν και προσεγγίζει τα μυθολογικά χρόνια, καθώς ο Τελεσφόρος, ιαματική δευτερεύουσα θεότητά που ακολουθούσε τον Ασκληπιό, απεικονίζεται με βεντούζα.
Βεντούζες υπήρχαν κατ’ αρχήν κεράτινες (από κέρατα ζώων, στη συνέχεια έγιναν μεταλλικές και γυάλινες. Έχουν βρεθεί πολλές βεντούζες από την αρχαιότητα, όπως και σπαθομήλη, εργαλείο για «κοφτές βεντούζες». Ο Αρεταίος αναφέρει τη χρήση τους 48 διαφορετικές περιπτώσεις, γεγονός που δείχνει την εκτεταμένη της χρήση κατά την αρχαιότητα.
γεγονός που δείχνει την εκτεταμένη της χρήση κατά την αρχαιότητα.
Φλεβοτομία.Η φλεβοτομία όπως και η εφαρμογή βδελλών, οι κοφτές βεντούζες και οι υποκλυσμοί ήταν θεραπευτικές μέθοδοι σύμφωνες με την Ιπποκρατική αντίληψη της αιτιολογίας των νοσημάτων. Σύμφωνα με τον Ιπποκράτη τα νοσήματα προκαλούνται από διαταραχή των 4 χυμών του οργανισμού (αίμα, φλέγμα, κιτρίνη χολή, και μέλαινα χολή), και οι σχετικές ενέργειες απέβλεπαν στο να αποκαταστήσουν την διαταραγμένη ισορροπία. Όλοι οι αρχαίοι συγγραφείς δίνουν οδηγίες για τις ενδείξεις φλεβοτομίας την εποχή που πρέπει να γίνεται, τον τρόπο κλπ. Το ίδιο ακολουθούν και άλλοι οι εμπειρικοί, ακόμα και οι σπουδασμένοι γιατροί επί αιώνες. Ο Διον. Πύρρος ο Θετταλός γράφει στα 1831 ότι οι γιατροί που ήταν φανατικοί της φλεβοτομίας έχυσαν περισσότερο αίμα Ελλήνων από όσο έχυσαν όλοι οι Άραβες του Ιμπραϊμη και ότι όσους ανθρώπους έστειλαν αυτοί στον άλλο κόσμο, ούτε όλος ο πόλεμος έστειλε τόσους!
Βδέλλες γράφονται ως θεραπευτικό μέσον ήδη από τον 7ον αιώνα π.Χ. ενώ τελευταία φορά τις βρίσκω γραμμένες σε ιατρικό βιβλίο του 1974! Και των βδελλών η χρήση ήταν εκτεταμένη και τις σατιρίζει ο Δημ. Βυζάντιος στην «Βαβυλωνία» του.
Τα εκδόρια ή βεζικάντια και τα καταπλάσματα προσφιλή μέσα οικιακής ιατρικής, κράτησαν κι αυτά τις ενδείξεις τους επί σειρά αιώνων κι ίσως τα τελευταία (καταπλάσματα) να έχουν ακόμα θιασώτες. Σίγουρο είναι πως έχουν θιασώτες τα έμπλαστρα ή κηρωτές ή τσιρότα για τα οποία οι αναφορές μέχρι των αρχαίων και βυζαντινών συγγραφέων είναι αναρίθμητες. Ο ίδιος ο Ρωμανός ο Μελωδός αναφέρει τα έμπλαστρα στην υμνογραφία του τόσο με φυσική όσο και με μεταφυσική έννοια:
πέμψον αθεωρήτως/την αφανή πληγή μου/την αόρατον έμπλαστρον,
Εννοώντας την χάρη του Θεού. Και :
Πάσαις ταις νόσοις/εμπλάστροις προσαρμόζει.
Οι αρχαίες συνταγές για την κατασκευή τους, όπως έχουν σωθεί στα ιατρικά συγγράμματα, σχεδόν ταυτίζονται με εκείνες που βρίσκουμε στα ιατροσόφια των εμπειρικών.
Περιτύλιξη στις προβιές. Ο Παύλος ο Αιγινήτης ο οποίος και μεταφέρει τις γνώσεις και των αρχαιοτέρων του χειρουργών συνιστά για τους μαστιγωμένους την περύλιξη τους σε δέρματα φρεσκοσφαγμένων προβάτων, την ίδια μέθοδο χρησιμοποιεί ο Μακρυγιάννης για να περιθάλψει μαστιγωμένους στρατιώτες του («τους έβαλα στις προβιές»). Την περιγράφει σε χρήση στην Αττική ο γιατρός Ξύδης (1883) και την χρησιμοποιεί ο γιατρός Αναστ. Λιάπης στα Ζαγοροχώρια μέσα του 20ου αιώνα. Την ίδια μέθοδο βλέπουν «Οι Γιατροί του Κόσμου» σε χρήση από τους ορεσίβιους αντάρτες του Αφγανιστάν και την ανακοινώνουν το 1980. Να υποθέσουμε ένα αρχαίο κατάλοιπο από τις στρατιές των Μακεδόνων που έφτασαν εκεί τα χρόνια του Μεγ. Αλεξάνδρου;
Άλλες περιτυλίξεις. Ο Νίκανδρος ο Κολοφώνιος στα «Θηριακά» συνιστά την περίθαλψη των δαγκωμένων από φίδι και άλλα ζώα την περιτύλιξη σε δερμάτινους ασκούς ή νεοσφαγμένα μικρά ζώα. Ο Αέτιος (6ος αι. μ.Χ.) μιλά για την τοποθέτηση νεοσφαγμένων ζώων (όρνεις, ερίφια, αρνες, δέλφακες) σε δαγκωμένα ή κακοποιημένα μέλη. Η Σ. Χαβιάρα Καραχάλιου αναφέρει περίπτωση εμπειρικού στη Χίο που χρησιμοποιούσε αυτή την μέθοδο πριν 60 χρόνια σε διάφορες βαριές και δυσκολοθεράπευτες κακώσεις.
Μαιευτικός δίφρος. Ένα ιδιαίτερο σχόλιο πρέπει να γίνει για τον μαιευτικό δίφρο, τον οποίο αναφέρουν οι αρχαίοι γιατροί συγγραφείς για την διευκόλυνση του τοκετού. Τον δίφρο περιγράφει ο Ιπποκράτης και μεταγενέστερα ο Σωρανός, ήταν όμως κατά πολύ αρχαιότερος. Όπως γράφει ο Ιπποκράτης πρώτος τον είχε μεταχειρισθεί ο Ευρυφών ο Κνίδιος. Οδίφρος ως σελλί ή σκαμνί της γέννας διατηρήθηκε επί σειρά αιώνων και το περιέγραψαν περιηγητές τον 18ο και 19ο αιώνα. Λαογράφοι από την Κρήτη, την Κύπρο και αλλού αναφέρονται στην χρήση του και κατά τον 20ο αιώνα από τις μαμές, οι οποίες συχνά τον κουβαλούσαν μαζί τους όταν πήγαιναν να ξεγεννήσουν κάποια γυναίκα. Σκαμνί της γέννας υπάρχει τόσο στο λαογραφικό μουσείο της Χίου όσο και στο Μουσείο Μπενάκη στην Αθήνα.
Η λαϊκή ιατρική και οι εμπειρικές μαμές, αν και αγνοούσαν τα έργα του Ιπποκράτη και του Σωρανού χρησιμοποιούσαν όπως έχουν καταγράψει οι λαογράφοι και οι μελετητές της λαϊκής ιατρικής, τις μεθόδους που εκείνοι περιέγραψαν στα βιβλία τους, όπως τις διάφορες σείσεις σε περιπτώσεις δυστοκίας.
Νοσήματα. Αρχαίες μέθοδοι διαπιστώνεται ότι έχουν επιβιώσει και στην αντιμετώπιση διαφόρων νοσημάτων, όπως το λεγόμενο πάτημα των αμυγδαλών (με το δάκτυλο), το κόψιμο του χαλινού της γλώσσας σε περιπτώσεις ίκτερου, διάφορες αλοιφές για δερματοπάθειες κλπ.
Δ. Βότανα.
Για το πολύ ενδιαφέρον αυτό τμήμα , θα υπάρξει χωριστή εισήγηση από άλλον ομιλητή.
Κυρίες και κύριοι.
Είναι πράγματι εντυπωσιακό το να ανακαλύπτεις πως το παρελθόν αντιστέκεται στην εξαφάνιση του, πως προσπαθεί να επιβιώσει στο παρόν, πώς το διαποτίζει ή το διαβρώνει, ενσωματούμενο με τρόπο που συχνά δεν ξεχωρίζει ότι έχει άλλη προέλευση και άλλη ηλικία. Κατά καιρούς ανθρωπολόγοι και λαογράφοι έχουν επισημάνει τέτοια επιβιώματα στο σύγχρονο πολιτισμό. Λεπτομέρειες της καθημερινής ζωής, συχνά μη επιδεχόμενες λογικές ερμηνείες, εξακολουθούν πεισματικά να ζουν και να αποτελούν στοιχείο συνδετικό με βιώματα, αναμνήσεις, πρόσωπα και καταστάσεις που είναι αναγκαία στο «ευ ζήν». Από τα κάλαντα των γιορτών ως τα κόλλυβα των μνημοσύνων και το κορδονάκι του Μάρτη στο χέρι, ως την σκιλλοκρεμμύδα της πρωτοχρονιάς, από το φάσκελο ως το «χτύπα ξύλο», από το τάμα στην εκκλησία ως το έμπλαστρο- κι ένα πλήθος ακόμα στοιχεία καθημερινότητας που μας δένουν σφιχτά με τους αιώνες και τις ρίζες μας.
`Έχω δοκιμάσει ιδιαίτερη κατάπληξη για τον μεγάλο γλωσσικό και λαογραφικό θησαυρό πού επίμονα και καρτερικά έχει επιβιώσει από τα χρόνια τα παλιά, παρά τις ποικίλες τύχες τού δοκιμασμένου λαού μας.
Γράφει ο Δημ. Κρεκούκιας, μεταφέροντας την εμπειρία του από λαογραφικές αποστολές στο Βορειοελλαδικό χώρο. Και τέτοια επιβιώματα βρίσκουμε πλήθος και στα έθιμα και στα παραμύθια και στη λαϊκή μετεωρολογία και στην ερμηνεία των ονείρων και στις αντιλήψεις για τα ζώα και τι φυσικό περιβάλλον και στη λαϊκή λατρεία.
Ενδείξεις από διαφόρους τομείς γνώσης συνηγορούσαν ότι μεγάλο μέρος των πίστεων στην Ελλάδα, ακόμα του όψιμου 19ου αιώνα και του πρώιμου 20ου αιώνα, ήταν κατευθείαν επιβιώσεις αντίστοιχων αρχαίων, όχι μόνο της νεώτερης ή κλασικής αρχαιότητας, αλλά ακόμα και της Μινωικής και της Μυκηναϊκής. Ευρήματα σε εκτεταμένο πεδίο έρευνας όπως του Lawson και των Schmidt και Inger και άλλα σε πιο περιορισμένη έκταση, αλλά σε μεγαλύτερα βάθος, δίνουν στοιχεία κοινά για 25 ολόκληρους αιώνες. Βεβαίως πολλές αλλαγές έχουν γίνει με το χρόνο. Εισβολείς, έμποροι, ταξιδιώτες, πρόσφυγες, παλιννοστούντες, επιρροές κράτους κι εκκλησίας επέφεραν μεταβολές, αλλά άφησαν άθικτους τους πυρήνες.
Τα πιο πάνω στοιχεία ισχύουν για τη λαϊκή ιατρική, που και αυτή αποτελεί ένα συστατικό, όχι μόνο της καθημερινότητας, αλλά και του πολιτισμού. Η διατήρηση των γνώσεων και των αντιλήψεων ήταν ανάγκη ζωής για τους παραδοσιακούς πληθυσμούς. Σε εποχές που η τεχνολογία ήταν ανύπαρκτη , τα μέσα μηδαμινά και η οργάνωση ανεπαρκής, η παράδοση ήταν η μόνη που μπορούσε να προσφέρει εξασφάλιση αλλά και αίσθηση σιγουριάς σε ώρες κρίσιμες. Για το λόγο αυτό διατηρήθηκαν και ανιχνεύονται στοιχεία που ανάγονται ακόμα και στους προχριστιανικούς χρόνους και εξακολουθούν να υπάρχουν. Από αυτά, άλλα αφορούν σε πίστεις και αντιλήψεις, άλλα σε χειροπρακτικές τεχνικές και άλλα σε συντηρητικές θεραπευτικές παρεμβάσεις- δηλαδή σε ουσίες φυσικού κόσμου με φαρμακευτική δράση. Κι όχι μόνο καταδεικνύεται αυτή η συνέχεια, αλλά και τεκμηριώνεται με την παράθεση κειμένων από τους αρχαίους και των πληροφοριών από την λαϊκή θεραπευτική.
Όσο για την σκοπιμότητα της μελέτης, δεν πρόκειται για την απλή ευχαρίστηση της ανακάλυψης στοιχείων ενός ενδόξου παρελθόντος που επιβιώνουν στην καθημερινή ζωή των ανθρώπων μας. Πρόκειται περισσότερο για την κατάδειξη τού πώς η ιστορία επηρεάζει τη σύγχρονη συμπεριφορά, πως η παράδοση του χθες υπαγορεύει όρους του σήμερα – αλλά και κάτι πρακτικότερο: πόσο λίγο είχε αλλάξει η ζωή, κυρίως στην ύπαιθρο, στη διάρκεια πολλών αιώνων κι ως τα μέσα περίπου του αιώνα μας.
Είναι επίσης χρήσιμη γιατί μπορεί να μας διδάξει περισσότερα για τον άνθρωπο: ποια από τα στοιχεία που απαρτίζουν τη ζωή και τη συμπεριφορά του μπορούν να επιβιώνουν, με τι σχετίζονται, πώς τροποποιούνται, πώς εξάπτονται (κι έχουμε λ.χ. φαινόμενα τύπου «νερό του Καματερού» σε μια τεχνοκρατούμενη κοινωνία) – ποιες είναι, τέλος πάντων, οι σταθερές της ανθρώπινης φύσης.
Κι ακόμα είναι – όχι μόνο χρήσιμη θα έλεγα – αναγκαία, γιατί μπορεί να μας δώσει την αίσθηση της συνέχειας, της σύνδεσης με τους προγόνους, με αυτό που αποκαλούμε «ρίζες», μια στήριξη που μας είναι τόσο αναγκαία για να εξακολουθήσουμε να υπάρχουμε…
Γεράσιμος Α Ρηγάτος , Παθολόγος Ογκολόγος.
(τροποποιημένο απόσπασμα από το ομώνυμο βιβλίο που κυκλοφορεί απo τις εκδόσεις ΒΗΤΑ., Ανδριανείου 3 και Κατεχάκη)
www.iama.gr
http://www.24grammata.com/
COMMENTS