Ο Κένταυρος Χείρων και η κληρονομιά του στην επίτευξη της αυτογνωσίας

Τὸ μὲν εὔρημα θεῶν, Ἀπόλλωνος καὶ Ἀρτέμιδος, ἄγραι καὶ κύνες•  ἔδοσαν δὲ καὶ ἐτίμησαν τούτῳ Χείρωνα διὰ δικαιότητα. ὁ δὲ λαβὼν ἐχάρη...

Τὸ μὲν εὔρημα θεῶν, Ἀπόλλωνος καὶ Ἀρτέμιδος, ἄγραι καὶ κύνες•  ἔδοσαν δὲ καὶ ἐτίμησαν τούτῳ Χείρωνα διὰ δικαιότητα. ὁ δὲ λαβὼν ἐχάρη τῷ δώρῳ καὶ ἐχρῆτο•   Έτσι ξεκινάει ο «Κυνηγετικός», το πρώτο εγχειρίδιο για το κυνήγι που γράφτηκε τον 5ο πχ αιώνα από τον Ξενοφών τον Αθηναίο. Σε ελεύθερη μετάφραση λέει:  «Τα κυνήγια και τα σκυλιά είναι δημιουργήματα των θεών, του Απόλλωνα και της Αρτέμιδος. Τα παραχώρησαν τιμώντας των Χείρωνα για την δικαιοσύνη του. Όταν εκείνος τα έλαβε, ευχαριστήθηκε με τη δωρεά και την αξιοποιούσε.»  Παρακάτω ο Ξενοφώντας αναφέρει αυτούς που θήτευσαν κοντά στον Χείρωνα και έγιναν μαθητές του «στα κυνήγια και σε άλλα καλά ζητήματα»....   Ο κένταυρος Χείρων, γιος του Κρόνου και της νύμφης Φιλύρας είναι μια σημαντική μορφή της ελληνικής μυθολογίας, τόσο για τη σχέση του με τη θεραπεία και άλλες υπό διαμόρφωση φυσικές επιστήμες του αρχαίου κόσμου, όσο και για τη σχέση του με τη διδασκαλία των ηρώων. Υβριδική μορφή (όταν ο Κρόνος, που είχε ερωτευτεί την Φιλύρα, έγινε αντιληπτός από την σύζυγό του Ρέα, μεταμορφώθηκε σε άλογο,και αυτή η μεταμόρφωση έδωσε στον Χείρωνα την διφυή του μορφή)    Ο Χείρων είναι ένας θεϊκός γόνος που δεν γνώρισε την μητρική φροντίδα ούτε το πατρικό ενδιαφέρον. Ο Κρόνος έφυγε μετά την ένωσή του με την Φιλύρα κι η Φιλύρα εγκατέλειψε το μωρό όταν είδε την δυσμορφία του και απογοητευμένη ζήτησε να μεταμορφωθεί σε δέντρο, την φιλύρα.  Το μικρό παιδί περιφερόταν μόνο στα δάση του Πηλίου, όταν τον λυπήθηκε ο θεός Απόλλων κι έγινε θετός του πατέρας. Κοντά στον τρυφερό αυτόν θεό, ο Χείρωνας μεγάλωσε γνωρίζοντας την αγάπη, εκπαιδεύτηκε στην μουσική, στην θεραπεία, απέκτησε σοφία, το χάρισμα της προφητείας κι έγινε δάσκαλος ηρώων όπως του Ηρακλή, του Αχιλλέα, του Ορφέα, του Ιάσονα και του Πηλέα, του Αρισταίου αλλά και του Ασκληπιού. Όπως όλοι οι κένταυροι και τα άλλα χιμαιρικά πλάσματα του μυθικού κόσμου, διακρίνεται από τους υπόλοιπους του είδους του για την προαιώνια σοφία που κατέχει. Παρουσιάζεται σε πολλούς μύθους, με σημαντικότερο αυτόν στον οποίο φέρεται να ήταν δάσκαλος του Αχιλλέα. Ο Κένταυρος Χείρων διδάσκει τον Αχιλλέα της τέχνη της μουσικής   Η παρουσία του Χείρωνα, αντιθετική στο είδος του, κατείχε μια πλήρως διαφορετική έννοια. Με έναν πολύ πραγματικό τρόπο, ο Χείρων θα μπορούσε να θεωρηθεί η εξαίρεση που επιβεβαιώνει τον κανόνα σε ό,τι αφορά στο συμβολισμό του κένταυρου στον ελληνικό κόσμο. Εκεί που οι άλλοι αντιπροσώπευαν την κτηνωδία και τον κίνδυνο του φυσικού κόσμου, ο Χείρων αντιπροσωπεύει την αφθονία και την ευλογία του, όπως φαίνεται από το γεγονός ότι δίδαξε σε διάφορους ήρωες τις εν δυνάμει αγαθοεργές δυνάμεις του φυσικού κόσμου –τις τέχνες της αστρολογίας, της βοτανικής, της θεραπείας, του κυνηγιού, της πολεμικής τέχνης, και της άσκησης των δικών τους εσωτερικών, φυσικών χαρισμάτων, δώρα των θεών μέσω κληρονομικής διαδοχής ή προστασίας. Και αφού τα «Θεία Δώρα» απλόχερα παραχωρούνταν σε κάποιους, έπρεπε μαζί με εκείνη την ευλογία να υπάρξει και η κατάλληλη εισαγωγή στην μαθητεία της καλλιέργειάς τους. Είναι σημαντικό ίσως να σημειώσουμε εδώ ότι, όπως τα υπερφυσικά χαρίσματα έπρεπε να παραχωρηθούν από τους θεούς, έτσι επίσης χρειαζόταν και μια τυπική εισαγωγή στη μαθητεία, προκειμένου να προσφερθούν τα οφέλη της σοφίας του. Τους μαθητές του Χείρωνα τους έφερναν είτε οι θεοί ή προηγούμενοι μαθητές του, που γνώριζαν τη διδασκαλία του και είχαν φθάσει ως εκεί με θεϊκή παρέμβαση.   Ο Χείρων μόνος του γεφυρώνει το χάσμα μεταξύ της φύσης και του πολιτισμού, λειτουργώντας ως αγωγός διαβίβασης εκείνων των ιδιοτήτων του φυσικού κόσμου που πιθανώς θα ωφελήσουν τον πολιτισμό με τις διδασκαλίες του. Η εγγενής γνώση του για τη μαγεία του φυσικού κόσμου μεταφέρθηκε στους διάσημους ήρωες-θεραπευτές μαθητές του, και μέσω αυτών, στον υπόλοιπο κόσμο.   Αντίθετα από τους άλλους Κενταύρους, ο Χείρων δεν κατάγεται από τους Λαπίθες.  Όπως και άλλοι ολύμπιοι, ο Χείρων είναι παιδί του Κρόνου. Ωστόσο, δεν κατέχει κάποιο ιδιαίτερο βασίλειο όπως οι άλλοι θεοί. Δεν δρα μέσα σε ένα προαποφασισμένο εννοιολογικό πλαίσιο. Μοιάζει περισσότερο να είναι απλά ένα τμήμα –ένα ουσιαστικό τμήμα- του κόσμου, που μπορεί να ενώσει κάποια ρήγματα στις λογικές αλληλουχίες της εικόνας που έχουμε για τη δημιουργία.  Αυτή φαίνεται να είναι και η πλέον ενδιαφέρουσα από τις σύγχρονες απόψεις για τη λειτουργία της μαγείας, όπως την ανέπτυξε ο Ιταλός ανθρωπολόγος de Μartino, που ερμηνεύει σε μεγάλο βαθμό την ανάγκη των αρχαίων λαών να διαμορφώνουν και να ερμηνεύουν τις λογικές ανακολουθίες του περιβάλλοντος κόσμου με τρόπο μαγικό.  Ο Χείρωνας εμφανίζεται σαν δάσκαλος μιας εποχής κατά την οποία όπως και σε άλλους πολιτισμούς περιγράφεται, εσωτερικοί δάσκαλοι έρχονταν από τη θάλασσα για να διδάξουν την ανθρωπότητα. Είναι μισός Θεός και μισός άνθρωπος ή μισός άνθρωπος και μισό ζώο, συμβολισμοί που δείχνουν τη μάχη επικράτησης της συνείδησης πάνω στο χάος και τη μη λογική. Πρόκειται για μια πολύ σημαντική μορφή της ελληνικής μυθολογίας τόσο για τη σχέση του με τη θεραπεία και άλλες υπό διαμόρφωση φυσικές επιστήμες του αρχαίου κόσμου, όσο και για τη σχέση του με τη διδασκαλία των ηρώων.  Ο Χείρων κατέχει μια εγγενή γνώση του φυσικού κόσμου και αυτή καλείται να περάσει δια της διδασκαλίας στους μαθητές του και φυσικά στον Ασκληπιό. Και η διφυής του μορφή, έτσι όπως ακριβώς την περιγράφει ο Απολλόδωρος, ενέχει μαζί με την σοφία (μορφή ανθρώπινη) και την αγριότητα της φύσης (άλογο). Όμως την ευγενή αγριότητα που λειτουργεί θετικά στην περίπτωση του Χείρωνος, που αν μη τι άλλο έρχεται μέσω της διφυούς του μορφής να «γεφυρώσει» το χάσμα ανάμεσα στην φύση και τον άνθρωπο (πολιτισμό), μέσω της διδασκαλίας διαβιβάζει τις ιδιότητες του φυσικού κόσμου προς ωφέλεια του ανθρώπου (πολιτισμού).   Έτσι ο Ασκληπιός διδάσκεται από τον σοφό Κένταυρο την ιατρική, κληρονομικό χάρισμα εκ του πατρός του Απόλλωνος.  Η Θέτις παίρνει από τον Κένταυρο Χείρωνα τον Αχιλλέα     Εδώ να σημειώσουμε πως ενώ ο Απόλλων είναι ο Θεός της θεραπείας εν τούτοις δίνει τον γιο του στον Χείρωνα να τον διδάξει. Διαπιστώνουμε λοιπόν την αναγνώριση της υπεροχής προς το «αρχέγονο» αφού ο Χείρων προϋπήρξε των Θεών του Ολύμπου.  Όλοι οι μαθητές του Χείρωνος διδάσκονταν το κυνήγι. Μέσω αυτού επιτύγχαναν πρωτίστως την άσκηση του σώματος, την παρατήρηση της φύσης και τις ευεργετικές επιδράσεις της. Έτσι διαπλάθονταν τα σώματα εύρωστα, αλλά και ο νους οξύνονταν από την παρακολούθηση των θηραμάτων κυρίως δε την παρατήρηση της φύσεως, όπως προείπαμε. Πολύ δε περισσότερο ο Ασκληπιός που ως γιατρός έπρεπε πρώτα ο ίδιος να είναι υγιής και δυνατός. Το όνομα του από μόνο του προδίδει την ιδιότητά του. Το μέγα ετυμολογικό αναφέρει:   “Ο Κένταυρος από της δια των χειρών θεραπείας της εν ταις χειρουργίαις και ριζοτομίαις”.  Σε ένα ποίημα του Πινδάρου συναντάμε:  “Ο Χείρων με τη βαθιά του γνώση τον Ιάσονα δίδαξε στη λίθινη κατοικία του και τον Ασκληπιό μετά από αυτόν και του δίδαξε την τέχνη τη θεραπευτική με χέρια ευγενικά. Στους στίχους 378-390 “Ορφέως Αργοναυτικά”, από τον Ι.Πασσά, διαβάζουμε: “…Φίλοι μου, βλέπετε τον προεξέχοντα λόφο της κορυφής, ο οποίος είναι κατάσκιος εις το μέσον του βράχου, όπου εντός σπηλαίου κατοικεί ο Χείρων, που είναι ο περισσότερο δίκαιος από όλους τους Κενταύρους, οι οποίοι ανετράφησαν εις την Φολόην και εις τας αποκρήμνους κορυφάς της Πίνδου. Αυτός (ο Χείρων) έχει την φροντίδα δια την δικαιοσύνην και δια να παρέχει φάρμακα προς θεραπεία των ασθενών άλλοτε πάλι κρούων εις τα χέρια του την κιθάραν του Φοίβου ή τη λιγυρόφωνον φόρμιγγα του Ερμού τη φκιασμένην από όστρακον χελώνης, φανερώνει εις όλους τους περίοικους δίκαια έργα. Δια τούτο βέβαια η Θέτις, που έχει ωραία πόδια, παρέλαβε και στην αγκαλιά της και τον ιδικόν μου υιόν, ενώ ήτο νήπιον που είχε γεννηθή προς ολίγου και ανέβη εις το Πήλιον το κινησίφυλλο βουνό και τον παρέδωσε εις το Χείρωνα, δια να τον περιβάλλη με αγάπην και να τον ανατρέφη καλώς και με επιμέλεια…”  Ανεξάρτητα από τις αλλαγές στις λεπτομέρειες της εκπαίδευσης, ο πυρήνας της σχέσης μεταξύ του Χείρωνα και των μαθητών του παρέμεινε ο ίδιος. Ανεξάρτητα από την ηλικία κατά την οποία τους εμπιστεύονταν σε εκείνον, και ανεξάρτητα από το επίπεδο γνώσης που κατόρθωναν -είτε επρόκειτο να ζήσουν στην ερημιά, να αποβάλλουν τον ανθρώπινο μανδύα και να αναλάβουν μια θέση στον κόσμο ως κυνηγοί, όπως ο Αχιλλέας ή ο Ακταίων, είτε να χρησιμοποιήσουν τα άφθονα δώρα του φυσικού κόσμου ως θεραπευτές, ή να διαβάσουν το μέλλον στα άστρα ή με άλλα μέσα όπως ο Αρισταίος- ανεξάρτητα από όλα αυτά, φαινόταν ως μαγεία, ισόμετρη με το επίπεδο δεξιοτήτων των ατόμων που απάρτιζαν τον περιβάλλοντα κοινωνικό ιστό.   Ο Χείρων ήταν πλέον ένα είδος αρχέτυπου που ενοποιούσε και αιτιολογούσε τούτη τη μαγική γνώση. Μια γνώση που ήλθε από τους θεούς, αφού ήταν γιος του Κρόνου, και χρησιμοποιήθηκε από τον Ηρακλή για την ολοκλήρωση των άθλων του ή από τον Προμηθέα για τη διεύρυνση της ανθρώπινης γνώσης.  Η σχέση εμποτιζόταν επίσης με τη μαγεία για έναν ακόμα απλό λόγο -την κοινωνική πεποίθηση των Ελλήνων στο προκαθορισμένο και τη μοίρα. Εκείνοι που εκτελούσαν μεγάλους άθλους, ήταν προκαθορισμένο να το κάνουν. Γεννούνταν από θεότητες, που τους περνούσαν τις μαγικές τους ικανότητες. Αυτές οι ικανότητες ενδυναμώνονταν με την εκπαίδευση που λάμβαναν, και τους επέτρεπε να εκμεταλλεύονται πλήρως τα χαρίσματά τους. Τούτη η εκπαίδευση ήταν δυνατή εξαιτίας της «μαγικής» τους σύνδεσης με τη θεότητα, εκπαίδευση που αποκαθιστούσε τις σιωπηλές «μαγικές» δυνατότητες πάνω τους μέσω της γνώσης, επιτρέποντάς τους να αποκτήσουν φυσικές δυνάμεις ανεξήγητες και θαυμαστές. Αυτή είναι άλλωστε και η ουσία της μαγείας στο εννοιολογικό της πλαίσιο.     Η βαθύτερη γνώση, που προωθείται βαθιά μέσα στο μέλλον, έως ότου γίνει αποδεκτή από το σύνολο της ανθρώπινης διάνοιας. Η εκπαίδευση του Χείρωνα ήταν κατάλληλη, γιατί ήταν αποκλειστική -και παρεχόταν μόνο σε εκείνους που αποδεικνύονταν άξιοι της εξαιτίας των προγόνων τους. Ήταν επίσης κατάλληλη, γιατί ήταν αποτελεσματική. Τούτο το παρατήρησε ο Νικολό Μακιαβέλι περίπου δύο χιλιάδες χρόνια αργότερα, όταν είπε: «Υπάρχουν δύο τρόποι να μάχεσαι, μέσω του νόμου και μέσω της δύναμης.  Ο πρώτος τρόπος ταιριάζει στον άνθρωπο και ο δεύτερος στα θηρία. Αφού, όμως, ο πρώτος τρόπος είναι ανεπαρκής, πολύ συχνά γίνεται αναγκαίο να καταφύγει κανείς στον δεύτερο. Για αυτό ο πρίγκηπας χρειάζεται να γνωρίζει να χρησιμοποιεί και τους δύο τρόπους και τον ανθρώπινο και τον θηριώδη.  Οι συγγραφείς της αρχαιότητας δίδασκαν τούτο το μάθημα αλληγορικά, όταν αφηγούνταν πώς ο Αχιλλέας και πολλοί άλλοι αρχαίοι πρίγκιπες στέλνονταν για διδασκαλία στον Χείρωνα τον κένταυρο. Έχοντας για δάσκαλο ένα πλάσμα μισό ανθρώπινο και μισό θηρίο σημαίνει ότι μαθαίνει κανείς πώς να χρησιμοποιεί τη μία και την άλλη φύση, και ότι η μία δίχως την άλλη δεν μπορεί να διαρκέσει». Και, τελικά, ήταν κατάλληλη εξαιτίας του ανθεκτικού στο χρόνο συμβολισμό του Χείρωνα –η αξία της γνώσης για χάρη της γνώσης, ακόμα και αν μπορούσε να μεταδοθεί μόνο στους λιγοστούς που επέβαλε ο αριστοκρατικός χαρακτήρας της αρχαιοελληνικής κοινωνίας.  Τούτος ο συμβολισμός φαίνεται με σαφήνεια στο θάνατο του Χείρωνα.    Ο θάνατος του αθάνατου Χείρωνα προήλθε από τη σύγκρουση αυτών των δύο κόσμων του φυσικού και του πολιτισμένου, το αποτέλεσμα μιας σύγκρουσης μεταξύ του είδους του, των άλλων κενταύρων, και του τελευταίου μαθητή του, του Ηρακλή. Κατά τη διάρκεια της μάχης, όταν προσέτρεξαν στην προστασία του οι άλλοι κένταυροι για να αποφύγουν την οργή του Ηρακλή, ο Χείρων χτυπήθηκε από ένα βέλος του μαθητή του, βέλος εμποτισμένο στο αίμα της Λερναίας Ύδρας. Κατά σύμπτωση το ίδιο αίμα θα προκαλέσει και το θάνατο του ίδιου του Ηρακλή μέχρι να ολοκληρωθεί ο κύκλος του αίματος στο πρόσωπο του Προμηθέα. Ο Χείρων δεν μπορούσε να θεραπευτεί μόνος του από την αγωνία του δηλητηρίου της Ύδρας και την ίδια στιγμή ήταν ανίκανος να πεθάνει με φυσικό τρόπο, όντας αθάνατος. Ζήτησε από τον Δία να τον απαλλάξει από την αθανασία του, αλλά ακόμα και ο θάνατός του υπηρέτησε ένα σκοπό στην υπηρεσία της γνώσης.   Με το θάνατό του απελευθέρωσε ένα άλλο σύμβολο της γνώσης από τα δεσμά του -τον Προμηθέα, τον Τιτάνα που έδωσε στους ανθρώπους τη φωτιά. Ο Προμηθέας καταδικάστηκε σε αιώνια φυλάκιση και αιώνιο βασανιστήριο «έως ότου κάποιος θεός να γίνει διάδοχός του, να αναλάβει τους βασάνους του Προμηθέα και να κατέβει στον σκοτεινό Άδη και τις σκιές του Τάρταρου».  Τούτη η ακολουθία γεγονότων ενδυνάμωσε τον συμβολικό τριπλό δεσμό του Ηρακλή προς τον Χείρωνα, του Χείρωνα προς τον Προμηθέα και τελικά του Προμηθέα προς τον Ηρακλή και το κλείσιμο του κύκλου.  Τούτος ο δεσμός απεικονίζει αρχικά:  την αγριότητα του ανθρώπου της φύσης,  κατόπιν τη γέφυρα ανάμεσα στον άνθρωπο και τη γνώση της φύσης  και τέλος την απελευθέρωση του ανθρώπου μέσω του συμβόλου της μελλοντικής γνώσης.  Ο θάνατος του Χείρωνα απομάκρυνε την ανάγκη μιας εξωτερικής δια μεσότητας ανάμεσα στη φυσική και την πνευματική ύπαρξη. Από αυτό το σημείο και μετά τούτο τον ρόλο τον παίζει η ανθρώπινη ψυχή. Ακόμα και στο θάνατό του ο σοφός κένταυρος άφησε πίσω μια τεράστια κληρονομία για την ανθρωπότητα. Την κληρονομιά της αυτογνωσίας και των θυσιών που απαιτεί η επίτευξή της.  mythiki-anazitisi