Κίνα: Νέο επενδυτικό έργο που είναι 12 φορές το μέγεθος του Σχεδίου Μάρσαλ

Η παγκοσμιοποίηση είχε έναν μεγάλο κερδισμένο την Κίνα .

Οι παγκόσµιες πολιτικές φιλοδοξίες της Κίνας αποκτούν πλέον µια νέα κλίµακα µε το πρόγραµµα «Μια Ζώνη, Ένας Δρόµος», ύψους 3 τρισ. δολαρίων. 

Η παράκτια πόλη του Ντουμπάι φιλοξενεί όλα τα είδη πολυτελούς παραδοξότητας: πίστες σκι εσωτερικού χώρου, μηχανήματα αυτόματης πώλησης ράβδων χρυσού, τεράστια τεχνητά αρχιπελάγη σε σχήμα φοίνικα. Αλλά και εντός της ενδοχώρας κάτι εξίσου ασυνήθιστο, αν και πολύ λιγότερο φανταχτερό, γεννιέται: η πρώτη μονάδα παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας μέσω καύσης άνθρακα στη Μέση Ανατολή.

Τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, στα οποία ανήκει το Ντουμπάι, έχουν ανάγκη να διαφοροποιήσουν το ενεργειακό τους μείγμα. Μέχρι το 2030 το Ντουμπάι ελπίζει να έχει εξισώσει την ενέργεια από φυσικό αέριο με την ηλιακή ενέργεια και να λαμβάνει 7% της ενέργειάς του από τον άνθρακα. Το πρώτο βήμα; Ένα τεράστιο έργο «καθαρού άνθρακα». Οι εργάτες ξεκίνησαν να δουλεύουν στις αρχές Νοεμβρίου πάνω σε μια εγκατάσταση που αναμένεται να ολοκληρωθεί το 2023.

Σε αυτή την περιοχή του πλανήτη που κυριαρχείται από το πετρέλαιο δεν υπάρχει αρκετή εξειδικευμένη γνώση πάνω στην ενέργεια από την καύση άνθρακα. Αλλά αυτό δεν θα συνιστά πρόβλημα για το Ντουμπάι, χάρη στη βοήθεια που λαμβάνει από μάλλον… ασυνήθιστες πηγές. Το έργο με προϋπολογισμό σχεδόν 2 δισ. δολάρια υποστηρίζεται από χρηματοδότηση ύψους 1,4 δισ.δολαρίων από την κινεζική κυβέρνηση και κινεζικές τράπεζες, ενώ κατασκευάζεται από κινεζικά συνεργεία.

Γιατί τέτοια γενναιοδωρία για ένα εμιράτο που κολυμπάει στον πετρελαϊκό πλούτο; Επειδή το Ντουμπάι είναι μία από τις χώρες στις οποίες στοχεύει η Κίνα στο πλαίσιο του «Μία Ζώνη, Ένας Δρόμος» (One Belt, One Road), τoυ φιλόδοξου σχεδίου εξωτερικών επενδύσεων που στόχο έχει να ενισχύσει τους εμπορικούς και διπλωματικούς δεσμούς με περισσότερες από 60 χώρες στη Μέση Ανατολή, την Ευρώπη και την Αφρική. Και η Κίνα ανοίγει το καρνέ των επιταγών της για αυτή την ομάδα πιθανών συμμάχων: Δεσμεύει 1 τρισ. δολάρια μέσω του προγράμματος στην ερχόμενη δεκαετία –και 3 τρισ. δολάρια μακροπρόθεσμα– σε τεράστιες επενδύσεις σε υποδομές, σε περιοχές που εκτείνονται από τις ακτές της Κίνας μέχρι την Ισπανία και τη Σκανδιναβία, περνώντας μέσα από τις ερήμους της επαρχίας Xinjiang και της στέπες της κεντρικής Ασίας.

Ήδη έργα ύψους περίπου 900 δισ. δολαρίων βρίσκονται σε εξέλιξη ή σχεδιάζονται, σύμφωνα με την Αναπτυξιακή Τράπεζα της Κίνας, και τα πρώτα εξ αυτών έχουν σχεδόν τελειώσει. Μια μονάδα παραγωγής θερμικής ενέργειας, προϋπολογισμού 2,1 δισ. δολαρίων, στο Καράτσι θα πρέπει να έχει ολοκληρωθεί μέχρι το τέλος του επόμενου έτους, ακριβώς 40 μήνες μετά την έναρξη της κατασκευής.

Το «Μία Ζώνη, Ένας Δρόμος» αποτελεί για την Κίνα το μεγαλύτερο πρόγραμμα επενδύσεων στο εξωτερικό που υπήρξε ποτέ. Πρόκειται για έργο που, προσαρμοσμένο για τον πληθωρισμό, είναι τουλάχιστον 12 φορές το μέγεθος του Σχεδίου Μάρσαλ, του προγράμματος που άλλαξε την ιστορία βοηθώντας στην ανοικοδόμηση της δυτικής Ευρώπης από τα συντρίμμια του Β’ Παγκοσμίου πολέμου. Η προσπάθεια ήδη γεννά σταθμούς παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας, σιδηροδρομικές γραμμές και αγωγούς σε χώρες-αναδυόμενες αγορές που διψούν για τέτοιες βασικές επενδύσεις. Και, κυρίως, παράγει αισιοδοξία μεταξύ των μεγάλων δυτικών κατασκευαστικών ομίλων που διαβλέπουν μεγαλύτερες ευκαιρίες ανάπτυξης στις χώρες αυτές απ’ ό,τι στην Ευρώπη, στις ΗΠΑ ή στην ίδια την Κίνα.

Ακριβώς όπως και με το Σχέδιο Μάρσαλ, υπάρχει κάτι πέραν του αλτρουισμού στη λογική του. Οι τεράστιες κρατικές εταιρείες υποδομών της Κίνας, οι οποίες παρεμποδίζονται από τη σταδιακή επιβράδυνση της οικονομίας της χώρας, χρειάζονται έργα που θα διατηρήσουν τα χυτήριά τους ζωντανά και τους εργαζομένους τους πληρωμένους καθώς η χώρα κάνει τη μετάβασή της σε μια λιγότερο βιομηχανική και περισσότερο καταναλωτική οικονομία. Και το πρόγραμμα «Ζώνη και Δρόμος» (όπως είναι ο ακριβής τίτλος με τον οποίο επαναλανσαρίστηκε από την κινεζική κυβέρνηση) βοηθά την Κίνα να κερδίσει διπλωματικά πλεονεκτήματα, σε μια περίοδο που οι ΗΠΑ και η Ευρώπη εμφανίζονται λιγότερο πρόθυμες να επενδύσουν στην ανοικοδόμηση οικονομιών στο εξωτερικό.

Αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι δεν θα ωφεληθούν δυτικές εταιρείες. Κατά την τελετή υπογραφής, τον Ιούλιο, που οριστικοποίησε τα τελικά σχέδια για το πρότζεκτ Hassyan, τη μονάδα παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας από άνθρακα, δυναμικότητας 2.400 μεγαβάτ, στο Ντουμπάι, ο κινεζικός όμιλος που πρόκειται να κατασκευάσει το εργοστάσιο και οι Σαουδάραβες που θα το λειτουργήσουν συνοδεύονταν από έναν συνέταιρο: ένα στέλεχος της General Electric, που στεκόταν υπερήφανα κοντά σε ένα σκηνικό με το γνωστό μπλε λογότυπο της GE. Το προσωπικό της GE δεν θα έχει διακοσμητικό ρόλο· χωρίς τις επαφές και την τεχνογνωσία της, έργα όπως το Hassyan ίσως και να μην κατάφερναν ποτέ να υλοποιηθούν.

Το πρόγραμμα «Ζώνη και Δρόμος» είναι «μια πολύ μεγάλη υπόθεση για την GE» λέει στο Fortune η Rachel Duan, πρόεδρος και CEO της GE Greater China. Το τμήμα της, με κύκλο εργασιών ύψους 8 δισ. δολαρίων, έχει 23.000 εργαζομένους, η κύρια δραστηριότητα των οποίων είναι η συνεργασία με κινεζικές εταιρείες σε 34 κοινοπραξίες στην Κίνα, που κατασκευάζουν τα πάντα, από ανεμογεννήτριες μέχρι εξοπλισμό πετρελαιαγωγών. Οι μεγαλύτεροι πελάτες της GE στην Κίνα είναι τεράστιες κρατικές επιχειρήσεις και καθώς αυτές οι εταιρείες πηγαίνουν στο εξωτερικό, στο Ντουμπάι και αλλού, η Duan θεωρεί ότι η GE είναι ακριβώς η εταιρεία που μπορεί να τις βοηθήσει· ήδη δραστηριοποιείται σε 60 από τις 65 χώρες που συνδέονται με το έργο «Ζώνη και Δρόμος». Η GE κερδίζει τουλάχιστον 2 δισ. δολάρια τον χρόνο σε επιπλέον πωλήσεις εξοπλισμού – μια σημαντική ώθηση ακόμη και για μια εταιρεία της κλίμακάς της. «Αυτά είναι δύσκολα έργα» λέει η Duan, εξηγώντας γιατί οι Κινέζοι εταίροι στρέφονται στην GE. «Καμία μεμονωμένη εταιρεία ή χώρα δεν μπορεί να τα υλοποιήσει από μόνη της».

Το κατά πόσο τα έργα αυτά θα αποδώσουν τα αναμενόμενα παραμένει ένα ανοιχτό ερώτημα: Κάποιοι επικριτές υποστηρίζουν ότι η Κίνα τα χρηματοδοτεί αδιακρίτως σε μια παγκόσμια προσπάθεια οικοδόμησης συμμαχιών. Αλλά βραχυπρόθεσμα, το Belt and Road δημιουργεί ευκαιρίες για κινεζικές εταιρείες και μεγάλες πολυεθνικές εξίσου – ευκαιρίες που οι μέτοχοι των εταιρειών αυτών δεν μπορούν να αγνοήσουν.

Ο νέος δρόμος του Μεταξιού

Το Belt and Road έχει ένα ιστορικό προηγούμενο: τον αρχαίο Δρόμο του Μεταξιού, που για εκατοντάδες χρόνια συνέδεε τους Κινέζους εμπόρους με εκείνους στη Μέση Ανατολή και την Ευρώπη μέσω των ευρασιατικών στεπών, την Παλαιστίνη και την Τουρκία. Σε μια εποχή αμαξών και ιστιοφόρων, οι εμπορικές αυτές σχέσεις δεν συνέβαλαν ιδιαίτερα στην επέκταση της γεωπολιτικής επιρροής μιας απομονωμένης, τότε, Κίνας. Αλλά το «Ζώνη και Δρόμος» έχει στόχο να σφυρηλατήσει πολύ πιο δεσμευτικές σχέσεις σήμερα.

Το πρόγραμμα, που ανακοινώθηκε επίσημα το 2013, είναι το πνευματικό τέκνο του Κινέζου Προέδρου Xi Jinping. Ο Xi έχει ήδη συγκεντρώσει εξουσία επί στρατιωτικών και οικονομικών υποθέσεων πιο γρήγορα από οποιονδήποτε άλλο σύγχρονο Κινέζο ηγέτη, λέει ο Willy Lam, ειδικός στην κινεζική πολιτική και καθηγητής στο Κινεζικό Πανεπιστήμιο του Χονγκ Κονγκ. Η επέκταση της επιρροής της Κίνας στο εξωτερικό είναι η επόμενη προτεραιότητα του Xi, και το Belt and Road έχει σχεδιαστεί ώστε να κάνει ακριβώς αυτό. «Προβάλλει τη σκληρή και τη μαλακή ισχύ της Κίνας σε μέρη τόσο μακρινά όπως η ανατολική Αφρική» λέει ο Lam «και συνδέει την Κίνα με χώρες που μπορεί διαφορετικά να εξακολουθούσαν να παραμένουν εξαρτημένες από τις ΗΠΑ».

Ο Joe Ngai, διευθυντικό στέλεχος της McKinsey στο Χονγκ Κονγκ, αναφέρει ότι η ανάγκη για υποδομές στις αναδυόμενες αγορές στην κεντρική και νότια Ασία και στην Αφρική ανέρχεται σε 2 με 3 τρισ. δολάρια τον χρόνο. Η «Ζώνη» είναι η χερσαία συνιστώσα της στρατηγικής του Xi για να ανταποκριθεί στη ζήτηση αυτή. Πρόκειται για ένα δίκτυο σιδηροδρόμων, αγωγών πετρελαίου και άλλων έργων που εκτείνεται βορειοδυτικά από την Κίνα μέσω του Καζακστάν και της Ρωσίας. Η «Ζώνη» συναντά πολλαπλές ασιατικές χώρες πριν στραφεί δυτικά, μέσω της Λευκορωσίας και της Πολωνίας, στην Ευρώπη, και φέρνει επενδύσεις σε χώρες όπου η λιτότητα που ακολούθησε την οικονομική κρίση έχει περιορίσει τις δαπάνες για υποδομές.

Ο «Δρόμος» (κι αυτό προκαλεί μια κάποια σύγχυση) είναι μια θαλάσσια διαδρομή επενδύσεων για τη βελτίωση λιμένων κατά μήκος θαλάσσιων οδών, που εκτείνεται από τη νότια Κίνα στην Ινδονησία και δυτικά προς την Αφρική, τη Μέση Ανατολή και τη νότια Ευρώπη. Πολλές απ’ αυτές τις περιοχές έχουν ήδη προσελκύσει εντατικές κινεζικές επενδύσεις κατά την τελευταία δεκαετία, ενώ κάποιοι ειδικοί λένε ότι το «Ζώνη και Δρόμος» είναι απλώς μια σικάτη ετικέτα που προστέθηκε στην υπάρχουσα κινεζική πολιτική. Αλλά τα χρηματικά ποσά που έχουν δεσμευτεί για το νέο αυτό πρότζεκτ είναι κάθε άλλο παρά αμελητέα.

Οι υπεύθυνοι λήψης των αποφάσεων

Η Κινεζική δαπάνη στο εξωτερικό για το Belt and Road αναμένεται να φτάσει τα 100 δισ. δολάρια ετησίως κατά την επόμενη δεκαετία και η Κίνα έχει δεσμεύσει 3 τρισεκατομμύρια δολάρια συνολικά. Τα χρήματα προέρχονται από κινεζικές αναπτυξιακές τράπεζες, κρατικές επιχειρήσεις και τοπικές αρχές. Η διαδικασία χρηματοδότησης είναι περίπλοκη, αλλά ένας κορυφαίος παίκτης είναι η νεοσυσταθείσα Ασιατική Τράπεζα Επενδύσεων Υποδομών (AIIB), η απάντηση της Κίνας στην Παγκόσμια Τράπεζα· η AIIB ξεκινάει με 100 δισ. δολάρια διαθέσιμα για δανεισμό. Η Κίνα θα είναι υπεύθυνη για το ένα τρίτο έως και το μισό της χρηματοδότησης της τράπεζας, αλλά τα μέλη της περιλαμβάνουν σχεδόν 60 άλλες χώρες.

Το διοικητικό συμβούλιο της AIIB αναζητά αξιόλογα έργα – και το ίδιο κάνει και η εγχώρια γραφειοκρατία της Κίνας. «Επαρχίες και πόλεις έχουν λάβει ποσοστώσεις για το πρόγραμμα Belt and Road (από την κεντρική κυβέρνηση) και είναι απασχολημένοι με το να στέλνουν αντιπροσωπείες στο εξωτερικό για την εύρεση πρότζεκτ» έγραψε πρόσφατα ο Arthur Kroeber της ερευνητικής εταιρείας Gavekal Dragonomics με έδρα το Χονγκ Κονγκ.

Ουσιαστικά, εναποτίθεται στην κυβέρνηση Xi η επιλογή των έργων. Η κεντρική κυβέρνηση της Κίνας αποφασίζει ποιες είναι οι χώρες με τις οποίες επιθυμεί να συνεργαστεί, ενώ οι χώρες αυτές προτείνουν έργα για χρηματοδότηση. Οι επιλογές της Κίνας αντικατοπτρίζουν εμπορικά και πολιτικά συμφέροντα, λένε οι αναλυτές. Εάν η χώρα υποδοχής είναι σημαντική για πολιτικούς λόγους, η Κίνα μπορεί να είναι πρόθυμη να αναλάβει τις ζημιές που προκύπτουν από την κατασκευή· εάν όχι, η Κίνα είναι πιο πιθανό να επενδύσει σε συνεργασίες που θα μπορούσαν εντέλει να προσφέρουν μια θετική απόδοση. Τα πολιτικά στοιχεία του Belt and Road έγιναν εμφανή στο τέλος Οκτωβρίου, όταν ο παράτολμος Πρόεδρος των Φιλιππίνων Rodrigo Duterte, ο οποίος έχει μιλήσει υποτιμητικά τόσο για τον Πρόεδρο Obama όσο και για τον Πάπα Φραγκίσκο, στην προσπάθειά του να στρέψει τις Φιλιππίνες μακριά από παλιές συμμαχίες, επισκέφθηκε την Κίνα για να πάρει τη… θεία χάρη του Χi. Η αντιπροσωπεία του Duterte έφυγε με χρηματοδότηση ύψους 24 δισ. δολαρίων και δεσμεύσεις για λιμάνια, ορυχεία και σιδηρόδρομους.

Που πάνε τα χρήματα

Ορισμένα πρότζεκτ του Belt and Road έχουν ήδη ξεκινήσει. Κάποια μέρα, μία σιδηροδρομική γραμμή υψηλής ταχύτητας, προϋπολογισμού 23 δισ. δολαρίων, μπορεί να εκτείνεται από την Κίνα μέχρι τη Σιγκαπούρη μέσω Ταϊλάνδης. Στο νότιο Πακιστάν, κατασκευάζονται δύο μεγάλα θερμοηλεκτρικά εργοστάσια. Επίσης, υπό κατασκευή είναι ένας αγωγός μεταφοράς φυσικού αερίου από τη Ρωσία στην Κίνα μέσω Σιβηρίας, με εκτιμώμενο κόστος άνω των 55 δισ. δολαρίων. Στην Ευρώπη υπάρχει ένα τεράστιο έργο για το άνοιγμα ενός καναλιού στην Τσεχία, το οποίο θα συνδέει ποτάμια από την Πολωνία έως τη Σλοβακία και την Αυστρία και το χρηματοδοτούν η Κίνα και η Τσεχία με 1 δισ. δολάρια η καθεμία.

Από τα 100 δισ. δολάρια που ξοδεύονται στο Belt and Road σχεδόν το 50% των χρημάτων θα χρησιμοποιηθούν για πρώτες ύλες, όπως τσιμέντο και ατσάλι, σύμφωνα με το τμήμα συμβουλευτικών υπηρεσιών της PwC. Για την Κίνα αυτό συνιστά ουσιαστικά μια εγχώρια τόνωση της οικονομικής δραστηριότητας. Κορυφαίοι Κινέζοι αξιωματούχοι σημειώνουν ότι τα έργα του προγράμματος μπορεί να απορροφήσουν το ατσάλι και τον σίδηρο που περισσεύει από κινεζικές εταιρείες, οι οποίες έχουν πληγεί από την επιβράδυνση της οικοδομικής δραστηριότητας στη χώρα.

Ένα άλλο 30% με 40% της συνολικής δαπάνης θα πάει στην κάλυψη του κόστους κατασκευής, μελετών και εξοπλισμού υψηλής τεχνολογίας. Αυτές οι φάσεις θα τύχουν της επίβλεψης Κινέζων εργολάβων κατασκευαστικών έργων. Στόχος της Κίνας είναι η προσέλκυση ιδιωτών επενδυτών σε έργα που είναι οικονομικά βιώσιμα. Το κρατικό επενδυτικό ταμείο του Κατάρ, για παράδειγμα, εξασφάλισε μερίδιο 49% σε ένα έργο κατασκευής μονάδας παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας στο Πακιστάν, ενώ η κινεζική κατασκευαστική εταιρεία Power Construction έλαβε το 51%.

Όμως, οι Κινέζοι εργολάβοι –εταιρείες όπως οι State Construction International, Metallurgical Corp. of China και Energy Engineering Corp.– δεν διατηρούν ισχυρούς δεσμούς με τις περισσότερες χώρες που εντάσσονται στο πρόγραμμα Belt and Road. Κάπου εκεί μπαίνει η Δύση. Πρακτικά, οι κρατικές κατασκευαστικές εταιρείες αναλαμβάνουν τον δανεισμό και την επένδυση, ενώ προσλαμβάνουν ως υπεργολάβους δυτικούς γίγαντες των κατασκευών. «Πολλές φορές οι δυτικές εταιρείες έχουν πλεονέκτημα» λέει ο Joshua Yau, επικεφαλής των πρωτοβουλιών One Belt, One Road στην PwC. «Μια δυτική εταιρεία φέρνει μαζί της τις τοπικές διασυνδέσεις, ενώ οι κινεζικές εταιρείες φέρνουν τα χαμηλά κόστη και τη χρηματοδότηση από την Κίνα».

Ποιος θα μπορούσε να κερδίσει στη Δύση

Πού θα βασιστούν οι Κινέζοι εργολάβοι; Σύμφωνα με τις πρώτες ενδείξεις, καταρχήν θα στραφούν σε εταιρείες με τις οποίες συνεργάζονται ήδη στην Κίνα, συμπεριλαμβανομένων των GE και Honeywell από τις ΗΠΑ, της γερμανικής Siemens, της ελβετο-σουηδικής πολυεθνικής ABB και του ιταλο-αργεντίνικου Ομίλου Techint. Οι περισσότερες από αυτές τις εταιρείες έχουν έδρα σε χώρες που δεν έχουν προσχωρήσει στην AIIB, αλλά οι κυβερνήσεις των χωρών τους δεν τις έχουν παρεμποδίσει να συμμετάσχουν σε αυτό το κατασκευαστικό πάρτι. Τελικά, το Belt and Road πρόκειται να τροφοδοτήσει συνολικά πρόσθετες ετήσιες πωλήσεις, ύψους 10 έως 20 δισ. δολαρίων, για τις εταιρείες μέσα στα επόμενα χρόνια, σύμφωνα με εκτιμήσεις της PwC.

Ορισμένες δυτικές εταιρείες εξακολουθούν να κυνηγούν πρώιμα έργα. Για τη Honeywell η Κίνα είναι πλέον η μεγαλύτερη διεθνής αγορά και ο μεγαλύτερος μοχλός ανάπτυξης. Στο Μακάο, τον Ιούνιο, η εταιρεία διαφήμισε τις υπηρεσίες της σε 20 κινεζικές επιχειρήσεις μηχανολογίας, λέγοντας ότι θα βοηθήσει όσες… πάσχουν από πλεονάζουσα παραγωγική ικανότητα εξαπλώνοντας το κεφάλαιό τους στο εξωτερικό. Στελέχη της Honeywell λένε ότι αισιοδοξούν πως θα εξασφαλίσουν συμβόλαια από συμφωνίες πετρελαίου και φυσικού αερίου και από νέες υποδομές, όπως ξενοδοχεία και νοσοκομεία, που θα βασίζονται σε υπηρεσίες της Honeywell.

* Το άρθρο δημοσιεύεται στο περιοδικό Fortune που κυκλοφορεί στα περίπτερα.

Οι απόψεις του ιστολογίου μπορεί να μην συμπίπτουν με τα περιεχόμενα του άρθρου

Συνδεθείτε στη σελίδα μας στο Facebook

Tο greek1.blogspot.com δημοσιεύει άρθρα της καθημερινότητας και της πολιτικής μέσα από τα οποία ο καθένας έχει το δικαίωμα να εκφράζει ελεύθερα τις απόψεις του. 

Kείμενα ή εικόνες (με σχετική σημείωση της πηγής), θεωρούμε ότι είναι δημόσια.

 Αν υπάρχουν δικαιώματα συγγραφέων, ή ότιάλλο παρακαλούμε ενημερώστε μας στο 1greek.wordpress.com@gmail.com για να τα αφαιρέσουμε. 

Επίσης σημειώνεται ότι οι απόψεις του ιστολόγιου μπορεί να μην συμπίπτουν με τα περιεχόμενα του άρθρου. 

Για τα άρθρα που δημοσιεύονται εδώ, ουδεμία ευθύνη εκ του νόμου φέρουμε καθώς απηχούν αποκλειστικά τις απόψεις των συντακτών τους και δεν δεσμεύουν καθ’ οιονδήποτε τρόπο το ιστολόγιο. 

Ο διαχειριστής του ιστολόγιου δεν ευθύνεται για τα σχόλια και τους δεσμούς που περιλαμβάνει. Τονίζουμε ότι υφίσταται μετριασμός των σχολίων και παρακαλούμε πριν δημοσιεύσετε το σχόλιό σας, έχετε υπόψιν σας τα ακόλουθα: 
● Κάθε γνώμη είναι σεβαστή, αρκεί να αποφεύγονται ύβρεις, ειρωνείες, ασυνάρτητος λόγος και προσβλητικοί χαρακτηρισμοί, πολύ περισσότερο σε προσωπικό επίπεδο, εναντίον των συνομιλητών ή και των συγγραφέων, με υποτιμητικές προσφωνήσεις, ύβρεις, υπονοούμενα, απειλές, ή χυδαιολογίες. 
● Μην δημοσιεύετε άσχετα, με το θέμα, σχόλια.