«Τρύπα», έτσι ονόμαζαν επί δεκαετίες οι περαστικοί από τη γειτονιά της Ακρόπολης τη σπηλιά που έβλεπαν στη νότια κλιτύ.
 |
| Αποψη του μνημείου του Θρασύλλου επάνω από το Θέατρο του Διονύσου στη νότια πλαγιά της Ακροπόλεως (φωτ. με τη χρήση drone του Κ. Αρβανιτάκη). |
«Τρύπα», έτσι ονόμαζαν επί δεκαετίες οι περαστικοί από τη γειτονιά της Ακρόπολης τη σπηλιά που έβλεπαν στη νότια κλιτύ. Το εργοτάξιο των τελευταίων χρόνων δήλωνε ότι εκεί εκτελείται ένα ακόμη αναστηλωτικό πρόγραμμα, όπως και σε άλλα μνημεία του Ιερού Βράχου. Oμως, η γερανογέφυρα απομακρύνθηκε, ο χώρος αποκαταστάθηκε και οι κυριακάτικοι περιπατητές της Διονυσίου Αρεοπαγίτου αναρωτιούνται τι είναι αυτό το μνημείο που μαγνητίζει το βλέμμα τους σαν κοιτούν πάνω από το Θέατρο του Διονύσου.
Οι τουρίστες που φτάνουν στο πλάτωμα με το τεράστιο πεύκο και τις ενημερωτικές πινακίδες μαθαίνουν την ιστορία αυτού του ιδιαίτερου μνημείου, που κοσμούσε για περισσότερους από 23 αιώνες τον βράχο της Ακρόπολης.
Το χορηγικό μνημείο του Θρασύλλου είναι εντυπωσιακό, απ’ όποια γωνιά κι αν το δεις. Αλλωστε κατασκευάστηκε για να το βλέπει όλη η αρχαία Αθήνα. Σήμερα υψώνεται επιβλητικό πάνω από την πολυσύχναστη Δ. Αρεοπαγίτου και την οδό Μακρυγιάννη, σε καθηλώνει από την αίθουσα του Παρθενώνα στο Μουσείο της Ακρόπολης, μοιάζει τεράστιο σαν το κοιτάς από το Θέατρο του Διονύσου.
Δημιουργήθηκε περί το 320 π.Χ. από τον Θράσυλλο, αγωνοθέτη των Μεγάλων Διονυσίων και έφερε μορφή ναΐσκου στο πρότυπο των χορηγικών μνημείων. Τρία δομικά μέρη του σώζονταν στη θέση τους, τα υπόλοιπα ήταν πεσμένα στο έδαφος. Το μνημείο κατέρρευσε ύστερα από κανονιοβολισμό το 1827, κατά τη διάρκεια της πολιορκίας της Ακρόπολης από τους Τούρκους. Τα σιδερένια κάγκελα σήμερα δηλώνουν με τον τρόπο τους, ότι κάτι πολύτιμο κρύβει στο εσωτερικό του. Οι παλαιότεροι γνωρίζουν την Παναγία τη Σπηλιώτισσα που διαμορφώθηκε στην οθωμανική κυριαρχία. Οι περισσότεροι εκπλήσσονται όταν μαθαίνουν τη διπλή ιστορία του μνημείου στις ενημερωτικές πινακίδες.
Ολοι, ειδικά οι ξένοι επισκέπτες, θέλουν να δουν από κοντά το αρχαίο και το χριστιανικό μνημείο που συνυπάρχουν μπροστά και πίσω από το σπήλαιο. Η σφυρίχτρα του φύλακα τους αποτρέπει να πλησιάσουν πολύ κοντά.
Τοιχογραφίες
Μια ηλιόλουστη Παρασκευή ο αρχιτέκτων-αναστηλωτής του χορηγικού μνημείου, δρ Κωνσταντίνος Μπολέτης (τέως πρόεδρος Επιστημονικής Επιτροπής Μνημείων Νότιας Κλιτύος Ακροπόλεως), μας έβαλε στο εσωτερικό του. Μοναδική εμπειρία. Οταν η κλειδαριά ανοίγει, αποκαλύπτεται ένας ολόκληρος κόσμος. Σε μια τοιχογραφία μπροστά μας απεικονίζεται ένας ιεράρχης και ο Αγιος Σπυρίδων, σε άλλον τοίχο ο Ευαγγελιστής Ιωάννης αλλά και μία μεγάλη παράσταση της Φιλοξενίας του Αβραάμ με τρεις καθήμενους εμβληματικούς αγγέλους. Πιο κει μια λάρνακα με καινούργια κονιάματα επάνω της. Από πάνω πλέξιγκλας κατασκευές για να μην πρασινίζουν οι τοιχογραφίες από τα νερά που τρέχουν στην κορυφή του σπηλαίου. Στο βάθος βρίσκεται η εντυπωσιακή μαρμάρινη εικόνα με θέμα την Κοίμηση της Θεοτόκου που επίσης αποκαταστάθηκε.
«Ο τοιχογραφικός διάκοσμος της Παναγίας της Σπηλιώτισσας περιλαμβάνει τα καλύτερα σωζόμενα δείγματα μεταβυζαντινής αγιογραφίας στην περιοχή της Ακροπόλεως και των κλιτύων της», μας ξεναγεί ο κ. Μπολέτης. «Επειτα από πολυετή έρευνα και προσπάθεια αναστήλωσης από την Επιτροπή Νότιας Κλιτύος Ακροπόλεως και την Εφορεία Αρχαιοτήτων Αθηνών, 190 περίπου χρόνια μετά την κατάρρευσή του από τουρκικό κανονιοβολισμό την 1η Φεβρουαρίου του 1827, το χορηγικό μνημείο του Θρασύλλου συνομιλεί και πάλι με τον βράχο επάνω στο αρχαίο Θέατρο του Διονύσου, διαφωτίζοντάς μας για την καλλιτεχνική και αισθητική αξία της Νότιας Κλιτύος Ακροπόλεως».
Το μνημείο του Θρασύλλου, που είναι χρονολογημένο από την επιγραφή του επιστυλίου του στο 320/19 π.Χ., αναμορφώθηκε το 271/70 π.Χ. από τον γιο του, τον Θρασυκλή. «Η όψη του, σχεδόν αντίγραφο της δυτικής όψης της νότιας πτέρυγας των Προπυλαίων της Ακρόπολης, είχε μορφή δίθυρου πυλώνα με παραστάδες, κεντρικό πεσσό, θυρώματα, επιστύλιο με συνεχή σειρά σταγόνων, ζωφόρο και γείσο. Η ζωφόρος έφερε διακόσμηση με δέκα στεφάνια ελιάς, ανά πέντε ένθεν και ένθεν ενός κεντρικού από κισσό, ενώ επάνω από το γείσο εδράζονταν βάθρα για χορηγικούς τρίποδες». Μετά την εγκατάσταση στο σπήλαιο μικρής εκκλησίας, το χορηγικό μνημείο διατηρείτο σχεδόν ακέραιο μέχρι το 1827, με ορισμένες μορφικές αλλοιώσεις, όπως το φράξιμο των δύο ανοιγμάτων του με τοίχους. Και ήταν πάντα αγαπητό θέμα στην ιστορική εικονογραφία των μνημείων των Αθηνών του 18ου και των αρχών του 19ου αι.
Σε κεντρική θέση επάνω από το μνημείο, μας λέει ο κ. Μπολέτης, διακρίνεται στα περισσότερα έργα της ιστορικής εικονογραφίας ένα μαρμάρινο άγαλμα του Διονύσου, που είχε τοποθετηθεί, σύμφωνα με τις επικρατέστερες επιστημονικές απόψεις, στους ρωμαϊκούς χρόνους. Το άγαλμα αυτό αποσπάστηκε το 1802 για λογαριασμό του Λόρδου Ελγιν και εκτίθεται σήμερα στο Βρετανικό Μουσείο. Οσο για το χριστιανικό ναΰδριο πίσω από την πρόσοψη του αρχαίου μνημείου, στα χρόνια της Τουρκοκρατίας οι Αθηναίες πήγαιναν για να προσευχηθούν υπέρ υγείας των άρρωστων παιδιών τους.
Αλλά στο σπήλαιο αυτό διαπόμπευαν και τις μοιχαλίδες.
Μορφολογικά δάνεια
Μετά την ίδρυση ανεξάρτητου ελληνικού κράτους είχε εξαγγελθεί η αναστήλωσή του από την Αρχαιολογική Εταιρεία, «ωστόσο ένα μεγάλο μέρος των λίθων του χρησιμοποιήθηκε αναλαξευμένο για την αποκατάσταση της Βυζαντινής εκκλησίας της Παναγίας Σωτήρας του Νικοδήμου, ευρύτερα γνωστής ως Ρωσικής Εκκλησίας στην οδό Φιλελλήνων». Εχει σημασία όμως η επίδραση αυτού του μνημείου στη δυτική αρχιτεκτονική. «Οταν οι λίθοι του Θρασυλλείου μεταφέρονταν τότε έξω από την περιοχή του διονυσιακού θεάτρου σαν κοινό δομικό υλικό, τα μορφολογικά δάνεια από αυτό είχαν ήδη καταλήξει να αποτελούν χαρακτηριστικό γνώρισμα του ρεύματος της Ελληνικής Αναγέννησης (Greek Revival) στη Μ. Βρετανία, μέσω των σχεδίων του έργου Τhe Antiquities of Athens των Βρετανών καλλιτεχνών J. Stuart και N. Revett». Το στεφάνι της ελιάς έγινε διακοσμητικό θέμα και άλλων κτιρίων.
«Σε ανάλυσή του για το Schauspielhaus στο Βερολίνο, ο μεγάλος Γερμανός αρχιτέκτονας Karl Friedriech Schinkel δήλωνε ότι απετέλεσε πηγή εμπνεύσεως για τις πεσσοστοιχίες του. Δάνεια μορφολογικών στοιχείων από το Θρασύλλειο κοσμούν τη Rotunda του Καπιτωλίου και το Lincoln Memorial στην Ουάσιγκτον».
Η ουσιαστική έρευνα ξεκίνησε το 2002. Ο Κ. Μπολέτης επέβλεψε την εφαρμογή της μελέτης αποκατάστασης, με υπεύθυνη για τα στατικά ζητήματα του έργου την πολιτικό μηχανικό MSc Ευφροσύνη Σαμπά. Η ομαλή χρηματοδότηση του έργου σημαδεύτηκε από πολλές περιπέτειες. Η επανεκκίνηση των εργασιών έγινε το 2011, με αναστήλωση μέσω των Κοινοτικών Προγραμμάτων και του Προγράμματος Δημοσίων Επενδύσεων, ενώ το έργο ολοκληρώθηκε από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Αθηνών. Τέσσερα αρχιτεκτονικά μέλη από το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο εντάχθηκαν στην αναστήλωση, ενώ νέος λίθος της ζωφόρου με τέσσερα εμβληματικά στεφάνια κατασκευάστηκε με χορηγία του Ιδρύματος Ιωάννη Φ. Κωστόπουλου.
Αλλάζει η πόλη
«Η αποκατάσταση του μνημείου του Θρασύλλου άλλαξε τη γειτονιά», λέει στην «Κ» η δρ Ελένη Μπάνου, διευθύντρια της Εφορείας Αρχαιοτήτων. Μας προτρέπει μάλιστα να δούμε την πόλη με άλλη ματιά. «Στη Νότια Κλιτύ είναι το Θρασύλλειο όπου η ανάκτηση του “χαμένου” μνημείου εντυπωσιάζει τους επισκέπτες, αλλά και το Ασκληπιείο που δεν φαίνεται τόσο έντονα –λόγω των υψηλών δέντρων– παρά μόνο παίρνοντας την ανιούσα οδό. Υπάρχει επίσης η Κλεψύδρα που άλλαξε το τοπίο στη Βόρεια Κλιτύ, ενώ στη Ρωμαϊκή Αγορά, το Ωρολόγιο του Κυρρήστου είναι για πρώτη φορά επισκέψιμο στο εσωτερικό του, όπως και το Φετιχιέ τζαμί. Ενα από τα σπουδαιότερα κτίρια της οθωμανικής περιόδου στο ιστορικό κέντρο της Αθήνας, το οποίο φιλοξενεί ήπιες εκδηλώσεις όπως η έκθεση για τον Αδριανό που ετοιμάζουμε για τα μέσα Ιανουαρίου». Στο Θρασύλλειο υποστηρίζει πως ο επισκέπτης, για λόγους ασφαλείας, δεν μπαίνει στο εσωτερικό του. «Είναι δύσκολη η ανάβαση. Θέλουμε να διαμορφώσουμε τις κλίμακες του διονυσιακού θεάτρου. Ούτε ο περίπατος έχει πλήρως διαμορφωθεί – κι αυτό είναι στο πρόγραμμα της Εφορείας». Ολα αυτά είναι νέες διαδρομές στην πόλη, όπως το Λύκειο του Αριστοτέλη, ένας νέος αρχαιολογικός χώρος που αποδόθηκε πριν από λίγα χρόνια δίπλα στο Βυζαντινό Μουσείο. Μνημεία και χώροι που «αποτελούν νέους προορισμούς στην πόλη».
kathimerini.gr
Δημιουργήθηκε περί το 320 π.Χ. από τον Θράσυλλο, αγωνοθέτη των Μεγάλων Διονυσίων και έφερε μορφή ναΐσκου στο πρότυπο των χορηγικών μνημείων. Τρία δομικά μέρη του σώζονταν στη θέση τους, τα υπόλοιπα ήταν πεσμένα στο έδαφος. Το μνημείο κατέρρευσε ύστερα από κανονιοβολισμό το 1827, κατά τη διάρκεια της πολιορκίας της Ακρόπολης από τους Τούρκους. Τα σιδερένια κάγκελα σήμερα δηλώνουν με τον τρόπο τους, ότι κάτι πολύτιμο κρύβει στο εσωτερικό του. Οι παλαιότεροι γνωρίζουν την Παναγία τη Σπηλιώτισσα που διαμορφώθηκε στην οθωμανική κυριαρχία. Οι περισσότεροι εκπλήσσονται όταν μαθαίνουν τη διπλή ιστορία του μνημείου στις ενημερωτικές πινακίδες.
Ολοι, ειδικά οι ξένοι επισκέπτες, θέλουν να δουν από κοντά το αρχαίο και το χριστιανικό μνημείο που συνυπάρχουν μπροστά και πίσω από το σπήλαιο. Η σφυρίχτρα του φύλακα τους αποτρέπει να πλησιάσουν πολύ κοντά.
Τοιχογραφίες
Μια ηλιόλουστη Παρασκευή ο αρχιτέκτων-αναστηλωτής του χορηγικού μνημείου, δρ Κωνσταντίνος Μπολέτης (τέως πρόεδρος Επιστημονικής Επιτροπής Μνημείων Νότιας Κλιτύος Ακροπόλεως), μας έβαλε στο εσωτερικό του. Μοναδική εμπειρία. Οταν η κλειδαριά ανοίγει, αποκαλύπτεται ένας ολόκληρος κόσμος. Σε μια τοιχογραφία μπροστά μας απεικονίζεται ένας ιεράρχης και ο Αγιος Σπυρίδων, σε άλλον τοίχο ο Ευαγγελιστής Ιωάννης αλλά και μία μεγάλη παράσταση της Φιλοξενίας του Αβραάμ με τρεις καθήμενους εμβληματικούς αγγέλους. Πιο κει μια λάρνακα με καινούργια κονιάματα επάνω της. Από πάνω πλέξιγκλας κατασκευές για να μην πρασινίζουν οι τοιχογραφίες από τα νερά που τρέχουν στην κορυφή του σπηλαίου. Στο βάθος βρίσκεται η εντυπωσιακή μαρμάρινη εικόνα με θέμα την Κοίμηση της Θεοτόκου που επίσης αποκαταστάθηκε.
«Ο τοιχογραφικός διάκοσμος της Παναγίας της Σπηλιώτισσας περιλαμβάνει τα καλύτερα σωζόμενα δείγματα μεταβυζαντινής αγιογραφίας στην περιοχή της Ακροπόλεως και των κλιτύων της», μας ξεναγεί ο κ. Μπολέτης. «Επειτα από πολυετή έρευνα και προσπάθεια αναστήλωσης από την Επιτροπή Νότιας Κλιτύος Ακροπόλεως και την Εφορεία Αρχαιοτήτων Αθηνών, 190 περίπου χρόνια μετά την κατάρρευσή του από τουρκικό κανονιοβολισμό την 1η Φεβρουαρίου του 1827, το χορηγικό μνημείο του Θρασύλλου συνομιλεί και πάλι με τον βράχο επάνω στο αρχαίο Θέατρο του Διονύσου, διαφωτίζοντάς μας για την καλλιτεχνική και αισθητική αξία της Νότιας Κλιτύος Ακροπόλεως».
Το μνημείο του Θρασύλλου, που είναι χρονολογημένο από την επιγραφή του επιστυλίου του στο 320/19 π.Χ., αναμορφώθηκε το 271/70 π.Χ. από τον γιο του, τον Θρασυκλή. «Η όψη του, σχεδόν αντίγραφο της δυτικής όψης της νότιας πτέρυγας των Προπυλαίων της Ακρόπολης, είχε μορφή δίθυρου πυλώνα με παραστάδες, κεντρικό πεσσό, θυρώματα, επιστύλιο με συνεχή σειρά σταγόνων, ζωφόρο και γείσο. Η ζωφόρος έφερε διακόσμηση με δέκα στεφάνια ελιάς, ανά πέντε ένθεν και ένθεν ενός κεντρικού από κισσό, ενώ επάνω από το γείσο εδράζονταν βάθρα για χορηγικούς τρίποδες». Μετά την εγκατάσταση στο σπήλαιο μικρής εκκλησίας, το χορηγικό μνημείο διατηρείτο σχεδόν ακέραιο μέχρι το 1827, με ορισμένες μορφικές αλλοιώσεις, όπως το φράξιμο των δύο ανοιγμάτων του με τοίχους. Και ήταν πάντα αγαπητό θέμα στην ιστορική εικονογραφία των μνημείων των Αθηνών του 18ου και των αρχών του 19ου αι.
Σε κεντρική θέση επάνω από το μνημείο, μας λέει ο κ. Μπολέτης, διακρίνεται στα περισσότερα έργα της ιστορικής εικονογραφίας ένα μαρμάρινο άγαλμα του Διονύσου, που είχε τοποθετηθεί, σύμφωνα με τις επικρατέστερες επιστημονικές απόψεις, στους ρωμαϊκούς χρόνους. Το άγαλμα αυτό αποσπάστηκε το 1802 για λογαριασμό του Λόρδου Ελγιν και εκτίθεται σήμερα στο Βρετανικό Μουσείο. Οσο για το χριστιανικό ναΰδριο πίσω από την πρόσοψη του αρχαίου μνημείου, στα χρόνια της Τουρκοκρατίας οι Αθηναίες πήγαιναν για να προσευχηθούν υπέρ υγείας των άρρωστων παιδιών τους.
Αλλά στο σπήλαιο αυτό διαπόμπευαν και τις μοιχαλίδες.
Μορφολογικά δάνεια
Μετά την ίδρυση ανεξάρτητου ελληνικού κράτους είχε εξαγγελθεί η αναστήλωσή του από την Αρχαιολογική Εταιρεία, «ωστόσο ένα μεγάλο μέρος των λίθων του χρησιμοποιήθηκε αναλαξευμένο για την αποκατάσταση της Βυζαντινής εκκλησίας της Παναγίας Σωτήρας του Νικοδήμου, ευρύτερα γνωστής ως Ρωσικής Εκκλησίας στην οδό Φιλελλήνων». Εχει σημασία όμως η επίδραση αυτού του μνημείου στη δυτική αρχιτεκτονική. «Οταν οι λίθοι του Θρασυλλείου μεταφέρονταν τότε έξω από την περιοχή του διονυσιακού θεάτρου σαν κοινό δομικό υλικό, τα μορφολογικά δάνεια από αυτό είχαν ήδη καταλήξει να αποτελούν χαρακτηριστικό γνώρισμα του ρεύματος της Ελληνικής Αναγέννησης (Greek Revival) στη Μ. Βρετανία, μέσω των σχεδίων του έργου Τhe Antiquities of Athens των Βρετανών καλλιτεχνών J. Stuart και N. Revett». Το στεφάνι της ελιάς έγινε διακοσμητικό θέμα και άλλων κτιρίων.
«Σε ανάλυσή του για το Schauspielhaus στο Βερολίνο, ο μεγάλος Γερμανός αρχιτέκτονας Karl Friedriech Schinkel δήλωνε ότι απετέλεσε πηγή εμπνεύσεως για τις πεσσοστοιχίες του. Δάνεια μορφολογικών στοιχείων από το Θρασύλλειο κοσμούν τη Rotunda του Καπιτωλίου και το Lincoln Memorial στην Ουάσιγκτον».
Η ουσιαστική έρευνα ξεκίνησε το 2002. Ο Κ. Μπολέτης επέβλεψε την εφαρμογή της μελέτης αποκατάστασης, με υπεύθυνη για τα στατικά ζητήματα του έργου την πολιτικό μηχανικό MSc Ευφροσύνη Σαμπά. Η ομαλή χρηματοδότηση του έργου σημαδεύτηκε από πολλές περιπέτειες. Η επανεκκίνηση των εργασιών έγινε το 2011, με αναστήλωση μέσω των Κοινοτικών Προγραμμάτων και του Προγράμματος Δημοσίων Επενδύσεων, ενώ το έργο ολοκληρώθηκε από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Αθηνών. Τέσσερα αρχιτεκτονικά μέλη από το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο εντάχθηκαν στην αναστήλωση, ενώ νέος λίθος της ζωφόρου με τέσσερα εμβληματικά στεφάνια κατασκευάστηκε με χορηγία του Ιδρύματος Ιωάννη Φ. Κωστόπουλου.
Αλλάζει η πόλη
«Η αποκατάσταση του μνημείου του Θρασύλλου άλλαξε τη γειτονιά», λέει στην «Κ» η δρ Ελένη Μπάνου, διευθύντρια της Εφορείας Αρχαιοτήτων. Μας προτρέπει μάλιστα να δούμε την πόλη με άλλη ματιά. «Στη Νότια Κλιτύ είναι το Θρασύλλειο όπου η ανάκτηση του “χαμένου” μνημείου εντυπωσιάζει τους επισκέπτες, αλλά και το Ασκληπιείο που δεν φαίνεται τόσο έντονα –λόγω των υψηλών δέντρων– παρά μόνο παίρνοντας την ανιούσα οδό. Υπάρχει επίσης η Κλεψύδρα που άλλαξε το τοπίο στη Βόρεια Κλιτύ, ενώ στη Ρωμαϊκή Αγορά, το Ωρολόγιο του Κυρρήστου είναι για πρώτη φορά επισκέψιμο στο εσωτερικό του, όπως και το Φετιχιέ τζαμί. Ενα από τα σπουδαιότερα κτίρια της οθωμανικής περιόδου στο ιστορικό κέντρο της Αθήνας, το οποίο φιλοξενεί ήπιες εκδηλώσεις όπως η έκθεση για τον Αδριανό που ετοιμάζουμε για τα μέσα Ιανουαρίου». Στο Θρασύλλειο υποστηρίζει πως ο επισκέπτης, για λόγους ασφαλείας, δεν μπαίνει στο εσωτερικό του. «Είναι δύσκολη η ανάβαση. Θέλουμε να διαμορφώσουμε τις κλίμακες του διονυσιακού θεάτρου. Ούτε ο περίπατος έχει πλήρως διαμορφωθεί – κι αυτό είναι στο πρόγραμμα της Εφορείας». Ολα αυτά είναι νέες διαδρομές στην πόλη, όπως το Λύκειο του Αριστοτέλη, ένας νέος αρχαιολογικός χώρος που αποδόθηκε πριν από λίγα χρόνια δίπλα στο Βυζαντινό Μουσείο. Μνημεία και χώροι που «αποτελούν νέους προορισμούς στην πόλη».
kathimerini.gr
COMMENTS